Aðþrengdur kuldi á Suðurlandi

Í nótt og snemma í morgun bárust hitaskil úr vestri inn yfir vestanvert landið.  Með þeim hæg S- og síðar SV-átt.  Fyrir yfir landinu var æði kalt loft í lægstu lögum. Á Suðurnesjum og Höfuðborgarsvæðinu var kalda loftið lítil fyrirstaða og hið mildara úr vestri og suðvestri ruddi því í burtu.  Þegar úrkomu varð fyrst vart hafði því hlánað. En svo yfirborði var frosið og hlákan af vægara taginu, því fraus vatnið víða við snertingu yfirborðsins.  Þetta sást berlega þar sem ekki voru neinar hálkuvarnir í gangi, eða hitanúningur frá þungri umferð.  Hálkan á gagnstéttum og bílastæðum var af þessum toga og víða ís undir þunnri vatnshimnu.

Á Suðurlandi gerðist það í morgun að stífla myndaðist í kalda loftinu sem komst ekki auðveldlega í burtu og blandaðist heldur ekki hinu mildara, sem segja má að hafi flotið ofan á.  Oftast hlánar á Suðurlandi með A-vindi, þá rennur kalda loftið auðveldlega undan landhallanum og til sjávar.  Nú þegar leit út fyrir hláku með með mjög hægum S eða SV-vindum að þá þrengir að kuldanum við jörð og loftið verður mjög lagskipt.  Um klukkan 10 fór að rigna og ekki var að sökum að spyrja að glæra myndaðist svo að segja samtímis allt frá Eyrarbakka upp í Tungur.  Vegirnir voru saltaðir undir eins og vegfarendur urðu því minna varir við ísinguna.

En það sem mér þykir hvað merkilegast í þessu öllu að enn, þ.e. kl. 21 að kvöldi skuli vera frost um mest allt Suðurlandsundirlendið.  Á korti Veðurstofunnar hér til hliðar má sjá að +2°C er á Hellisheiði og í þeirri hæð hlánaði snemma í dag.  Því er spáð að vindur í lofti verði meira V-lægur jafnvel NV-lægur á morgun og ætti það að duga til að losa um stífluna og stuðla að loftskiptum næst jörðu.  

15 stiga frost í nótt

Samkvæmt yfirliti Veðurstofunnar varð kaldast í nótt í byggð á Þingvöllum eða -15,2°C.  Fá fór frostið í 14,7 stig í Húsafelli og litlu minna var það í Stafholtsey.  Þá mældist lægstur hitinn -14 stig á Sauðárkróksflugvelli. Allir eru þessir staði þekktir kuldapollar í froststillum.  Á hálendinu fékkst lægsta talan ofan úr Veiðavatnahrauni eða -16,4°C.

Yfir landinu miðju er staðbundinn miðja hæðar með þrýsting um og yfir 1040 hPa.  Hún er hluti víðáttumikils háþrýstings sem nú ríkir á stóru svæði umhverfis landið. Meðfylgjandi kort frá Veðurstofunni frá kl. 09 í morgun sýnir hæðina nánast yfir miðju landinu.  Horfur eru á því að frostið herði heldur, einkum í innsveitum og fari staðbundið yfir 20 stig í kvöld og nótt.  Úti við sjóinn er sums staðar alveg frostlaust og þannig var hiti +1°C i Grímsey nú kl. 09.

Annars sækir að okkur með hægð úr vestri heldur mildara loft í nótt og á morgun, næstu daga verður samt heldur kalt við yfirborð í innsveitum norðaustan- og austanlands.  

N-Evrópa kólnar

Hér kemur spá um fréttaflutning af erlendum fréttaflutningi næstu daga. Búum okkur undir það að fá fréttaskeyti að utan sem greina frá vetrarkuldum í Evrópu.  Um helgina fáum við nokkrar fréttir af miklum gaddi í Noregi, Svíþjóð og jafnvel Danmörku. Einnig af fannfergi í N-Englandi og Skotlandi. Fljótlega í kjölfarið, á þriðjudag eða miðvikudag verður að öllum líkindum sagt frá  hríðarveðri og líklega miklum umferðarvandræðum í N-Frakklandi, Niðurlöndum og þar um slóðir.  Mögulega fylgja líka tíðindi af staðbundum stórrigningum við Miðjarðarhaf, t.d. syðst á Spáni eða í Alpahéruðum Ítalíu.

Meðfylgjandi hitakort sýnir ástand mála á hitamælum álfunnar í morgun, 26. nóv. (Svíþjóð vantar þó). Smellið á kortið í tvígang til að fá fulla upplausn.   Kalda loftið er smámsaman að breiða úr sér suður á bóginn úr norðri og norðaustri.  Fyrirstöðuhæðin við Ísland kemur í veg fyrir að milt loft komist að utan af Atlantshafi.  Þetta uppbrot vestanvindsins í háloftunum sem þessu fylgir hefur margvíslegar afleiðingar fyrir veðurfarið, einkum austan  fyrirstöðuhæðarinnar.  

Ekki aðeins að meginland Evrópu kólnar hægt og bítandi, heldur líka gerist það að raki berst frá Atlantshafinu sunnarlega inn yfir Miðjarðarhafinu, þar sem nóg er af honum fyrir á þessum árstíma.  Þetta raka loft þvingast síðan með suðlægum lægðum í veg fyrir kuldann í norðri.  Fyrir vikið getur snjóað allmikið á mörkum þessa ólíku loftmassa. Það má segja að hinn mikli hitamunur sem oftast er vel sýnilegur á mörkum hlýsjávar Golfstraumsins og hins kalda meginlands N-Ameríku (oftast skammt sunnan við Nýfundnalands) hafi flutt sig um set í bili. Átakasvæðið í veðrinu er þannig komið inn yfir miðja Evrópu um sinn, nokkuð sem ekki sést oft.  

Loftslagslist á Langjökli

Í dag er greint frá því m.a. í Fréttablaðinu að listakonan Bjargey Ólafsdóttir taki þátt í fjölþjóðlegum umhverfislistahópi sem lætur til sín taka til að vekja athygli á laftslagshlýnun af mannavöldum.  Þetta eru samtökin 350, en talan vísar til þess hlutar koltvísýrings sem margir ætla að séu nokkurs konar efri mörk þess sem viðundandi sé til að koma í veg fyrir verulega hlýnun lofthjúpsins.  Til samanburðar er styrkurinn rétt tæplega 390 ppm nú, en hann mældist um 350 ppm skömmu fyrir 1990.  

Verkefni listamannanna er gott og göfugt og gengur út á stór umhverfislistaverk á jörðu niðri og á umfang þeirra að vera svo mikið að verkin eiga að vera sýnileg utan úr geimnum.   Framlag Bjargeyjar er að mála útlínur ísbjörns uppi á Langjökli eins og sjá má á úrklippu Fréttablaðsins. Bjargey ætar að nota alkóhólblandaðan matarlit og dreifa honum með garðaúðurum með aðstoð 20 sjálfboðaliða.  Verkið hófst í dag í prýðilegu veðri á Langjökli.

Hins vegar var það stærðin á listaverkinu sem ég staldraði við, en samkvæmt fréttinni kemur þið til með að verða 90 x 60 m að umfangi.  Sá flötur er nú alls engin ósköp uppi á jökli sem nær yfir rúmlega 900 ferkílómetra lands.  1/2 ha sem verkið þekur er þannig um 1/200.000 af flatarmáli Langjökuls og langsótt held ég að sjá slíkan "punkt" utan úr geimnum t.d. frá gervihnetti, meira að segja í háupplausn.

Það er síðan annað mál sú oftúlkun Bjargeyjar að fullyrða að ísbjarnarkomurnar hér í fyrravor hafi verið  af völdum loftslagsbreytinga og/eða hörfunar íssins.  Um það er ógerningur að segja til um, en Bjargeyju er vorkunn, því ýmsir hafa fullyrt eitthvað svipað, m.a. umhverfisráðherra.

Síðan er þarna í þessari sömu frétt einhver sérkennileg tenging verkefnisins við Knút sem sagður er Danakonungur.  Hélt fyrst að veri væri að tala um um hinn fræga þýska ísbjarnarhún með sama nafni, en á sennilega að vera hinn skrautlegi Knud prins (1900-1976), sem var yngri bróðir Friðriks VIII og þar með einnig sonur Kristjáns X, síðasta kóngsins yfir Íslandi.

Síða verkefnisins, þar sem sjá má nokkur listaverkanna er hér.  Bíð spenntur eftir því hvernig til tekst á Langjökli.     

"Dautt" veður ?

Ef hægt er að segja að veður sé "dautt" þá gerðist það að kvöldi 22. nóvember kl. 23.  Veðurkortið af Veðurstofunni gefur ekki til kynna að allir mælarnir séu dottnir út, að það sé ein allsherjarbilun í kerfinu eins og kannski mætti ætla.  Nei, á þessum fimm stöðvum, þ.e. á Reykjavíkurflugvelli, við Veðurstofuna, á Korpu, í Geldinganesi og á Kjalarnesi var hitinn 0°C og logn að auki. Á þeim öllum og það samtímis, hvort sem þið trúið því eða ekki ?

Mjög varasamar aðstæður á vegunum

Samkvæmt fréttum á mbl.is hafa orðið allmörg umferðaróhöpp og -slys nú í kvöld vegna hálku.  Bíll valt við Kerið, í Hvalfirði, útafakstur við Hólmavík og bílvelta í Skagafirði við Héraðsvötn. Sýnu alvarlegast er þó óhappið í Víðidal þar sem þjóðvegurinn liggur um Húnaþing.

Frá því í morgun hefur verið nánast algert hægviðri á landinu og hitinn nærri frostmarki.  Það þarf ekki að koma að sök sé loftið þurrt og rakastig tiltölulega lágt.  Því var ekki að heilsa undir kvöld því loftið var þá nærri mettunarstigi sínu og þá fellur héla á vegi og hálka myndast.  Reyndar var fleira sem átti þátt og sums staðar voru vegir einfaldlega blautir þegar yfirborð þeirra tók að frjósa um og í kjölfar sólseturs.  Einnig hafa verið spurnir af frostúða eða -rigningu vestantil á Norðurlandi og þess getið að svo hafi háttað til á slysstað í Víðidalnum. Þokubakk utan af Húnaflóanum náði inn á land og úr honum ýrt á freðna jörðina.  Það fylgir nefnilega líka þessu undarlega veðurlagi að í 500-1.000 metra hæð er að finna nokkuð milt loft þar sem hiti er jafnvel ofan frostmarks. 

Sá þetta sjálfur í dag þegar ég var þarna á ferðinni um hádegi.  Þá var tveggja stiga frost í Hrútafirðinum á meðan hiti var +4°C á Holtavörðuheiðinni.  Ætlaði reyndar ekki að trúa mínum augum þegar upplýsingaskiltið í Hrútafirðinum sýndi logn í ofanálag !

Ef skoðaðar eru mælingar frá því í dag, t.d. við Gauksmýri við veginn í V-Hún, má sjá óhagstæða þróun sem á sér stað upp úr kl. 15. Menn gætu haldið að sólsetur ætti þarna hluta að máli, en líklega er það ekki.  Meðfylgjandi mynd af vef Vegagerðarinnar sýnir að ferill daggamarks loftsins nær hitaferlinum á fjórða tímanum.  Það gerist ekki með því að hitinn fellur og nær daggarmarkinu, eins og oftast er.  Nei það hlýnar meira segja lítið eitt, en þó er samt frost.  Greinilegt er að það bætist raki við loftið (af hafi) og það verður allt að því rakamettað.  Þá er ekki að sökum að spyrja.  Héla fellur á veginn með tilherandi hálku og í ofan álag heimildir um frostrigningu en hún myndar mjög hættulega ísingu á vegum.

Það hjálpaði hins vegar til norðaustanlands að þar var örlítill landvindur, sem náði að halda röku sjávarloftinu frá og þar var því viðunandi rakastig. 

Það sem verra er að næstu tvo til þrjá sólarhringa er svipað veður, dauðhægur vindur og milt loft yfir landinu á sama tíma og yfirborðið kólnar vegna útgeislunar.  Sjórinn úti fyrir er síðan tiltölulega heitur miðað við allt og yfir honum rakt loft sem sums staðar berst inn yfir ströndina svo lítið beri á.  Dálítil vindgola mundi hins vegar breyta miklu.  Það er lognið sem er verst og lúmskast fyrir vegfarendur á þessum árstíma ! 

(Kortið er af Brunni Veðurstofunnar, greining HIRLAM á hádegi í dag) 

Umbreyting í veðrinu

Hún hefur legið í loftinu um nokkurt skeið sú umbreyting sem nú er að eiga sér stað í veðrinu frá og með sunnudeginum 21. nóvember. Við erum að sigla inn í veðurlag með einkenni af háum loftþrýstingi.  Í næstu viku, frá sunnudegi til laugardags er sennilegt að loftvog verði að jafnaði um 1030hPa hér á landi og á víðáttumiklu svæði hér í kring. 

Það sem er að gerast má með réttu segja að fyrirbæri sem oft kallast fyrirstöðuhæð gerir vart við sig vestur af landinu.  Þarna er tiltölulega milt en jafnframt þurrt loft í grunninn sem berst hingað norður eftir.  Við eigum í vændum hægviðrasama daga og þurrt og bjart veðurlag.  Þó ekki verði kalt í lofti mun útgeislun yfirborðsins samt verða þess valdandi að inn til landsins herðir smám saman frostinu á meðan frostlítið eða frostlaust verður á annesjum, einkum vestantil á landinu. 

Kaflar eins og þessi að haustinu eru ekki ólagengir og man ég nokkra slíka, gjarnan fyrr í október eða snemma í nóvember.  Oftar þó þannig að fyrirstöðuhæðin er staðsett suður af landinu, en ekki hér vesturundan.  Í fyrra tilvikinu er þá ríkjandi SV-átt, með þokulofti sunnan- og vestantil, en mildum þey norðan heiða. 

Vanalega stedur veðurlag sem þetta í nokkra daga stöku sinnum viku til tíu daga, en þá koðnar fyrirstöðuhæðin niður.  Hins vegar á ástandið það til að endurtaka sig nokkru síðar. Það er jafngott fyrir íbúa Skandinavíu og N-Evrópu að þetta veðurlag vari ekki lengi, því þar kólnar oftast hastarlega og reyndar er spáð fimbulkulda suður eftir allri Svíþjóð og Noregi í næstu viku. 

Meðfylgjandi spákort GFS, fengið af wetterzentrale.de gildir fyrir miðvikud. 24. nóv. nk.  Þá er því spáð að miðja hæðarinnar verði því sem næst yfir Íslandi.  Lögun slíkra fyrirstöðuhæða minnir oft á gríska bókstafinn ómega og eru því oft nefndar ómegablokkir meðal veðurfræðinga. 

Veðurorð á degi íslenskrar tungu

Í tilefni dagsins datt mér í hug nokkur lýsandi orð fyrir veður eða það sem tengist veðri.  Sum þeirra veit ég að eru upprunin úr málinu, þó svo að ég hafi orðsifjarnar ekki allar á hreinu. Önnur hafa verið þýdd úr erlendum málum á síðustu 50-100 árum.  Ég læt þessi fallegu veðurorð standa ein og sér, án frekari útskýringa.

• Hitahvarf
• Rosabaugur
• Elding
  
• Gufuhvolf
• Dalalæða
• Hnjúkaþeyr
• Él
• Fellibylur
• Dulvarmi
• Byr
• Hrím

Að lokum koma hér tvö nýrri, afbragðsþýðingar og eiga eftir að festa sig í málinu.

• Fjölvitni (proxy data) - úr veðurfarsfræðinni.

• Iða (vorticity) - úr straumfræði.

Veðurfræðifélagið birtir veðurorðasafn á síðu sinni vedur.org.  Sjá hér.

Mynd: Hrím í Fnjóskadal 2005.  Ljósm. Jón M. Jónsson

Kuldatíð það sem af er nóvember

Fyrstu 14 daga þessa nóvembermánaðar hefur hitinn mælst að jafnaði -0,5°C í Reykjavík og á Akureyri um 1 stigi meira.  Það er vissulega enn of snemmt að segja hvað gerist í þessum málum þann helming mánaðarins sem eftir er. 

Nóvembermánuður hefur ekki endað undir frostmarki í Reykjavík frá 1996 og reyndar hefur mánuðurinn aldrei verið undir meðaltali (+1,1°C) á þessari öld. Síðustu þrjú skiptin (2007,2008 og 2009) um 2 stigum yfir meðaltalinu.  Síðari hlutinn þarf því að vera ágætlega mildur til að tosa hita nóvember upp að meðaltali sínu.  Kuldinn nú er vissulega nokkur viðbrigði og stílbrot á afar góðu hausti og væntinga um að hiti ársins yrði með þeim mesta sem mælst hefur.  Vonir um slíkt hafa dvínað mjög.  Sjá hér annars pælingar Trausta í svipaða veru

En aftur að 1996.  Þá hafði ekki verið kaldara í nóvember í meira en 20 ár (1973).  Meðalhitinn í Reykjavík mældist -1,9°C og stóðst þannig samjöfnuð við sæmilega kaldan febrúar ef út í það er farið.  En þetta haust voru talsverð líkindi með veðurfarinu og nú.  Október þótti mildur, en með vetrarkomunni kólnaði líkt og nú. Við tóku vikur sem einkenndust af lofti úr norðri, en þó var kuldatíðin ekki samfelld og gerði a.m.k eina skarpa hláku.  Þjóðin hafði um annað að hugsa þessa daga í nóvember en það að hitamælar landsins voru að sýna frost, því þann 5. hófst hið sögulega Grímsvatnahlaup sem tók af brúnna við Gígjukvísl.  Margir fóru kjölfar þess austur á sand, einmitt í björtu og fremur köldu veðri !

En hvað svo ? Hvernig skyldi desember hafa verið ? Tíðarfar var hagstætt stendur í Veðráttunni fyrir desember 1996.  Lítill snjór og loftvægi var óvenju hátt.  

Þó líkindi séu talsverð á milli 1996 og 2010 er annað sem ber í milli.  Nú þykir t.a.m. vera orðið snjóþungt sums staðar á Norðurlandi sem ekki var þá.  Fyrir þá sem tröllatrú hafa á endurteknum í veðurfarinu verð ég að hryggja með því að líkindin nú og þá eru eingöngu tilviljun og það sem tók við eftir 15.nóv. þá hefur alls ekki forspárgildi í dag.  En það er alltaf gaman að sjá hlutina hafa á sér keimlíkt svipmót ! 

Ljósm: Helgi Björnsson, 1996.

Kuldakast í Kalmansíunni ?

Kalmansían heitir það verkfæri sem Veðurstofan beitir til að laga til staðspár.  Hún leiðréttir oft kerfisbundnar skekkjur sem koma fram í spánni sem sótt er í næst reiknipunkt spálíkansins.  Sem slík er þessi leiðrétting oftast til þess að gera t.a.m. spá um hita nákvæmari en annars væri.

En þetta gagnlega verkfæri getur líka stundum hlaupið á sig, sérstaklega þegar verða veðrabrigði.  Á sunnudag er því spáð að N-áttin gangi niður til fulls og hér verði hægviðri og kalt loft yfir.  Vissulega er óhætt að spá við þessar aðstæður 10-20 stiga frosti inn til landsins, jafnvel að það verði eitthvað meira á stöku stað. 

Á spáriti Veðurstofunnar má hins vegar sjá allsvakalegt hitafall við Mývatn og sannkallað kuldakast.  32 stiga frost á hádegi á sunnudag !  Held að þarna sé Kalmansían að fríka út eins og maður segir stundum.  36 stig er það mesta frost sem hér hefur mælst nokkru sinni og stöku sinnum nær það 30 stigum á þessum slóðum í langvarandi stillum að vetrinum. 

Við sjáum að það er ekki aðeins Mývatn sem er undir þessa sökina selda. Spákort fyrir Norðurlands vestra sýnir nístingskulda á allmörgum stöðum, s.s. á Blönduósi. Þrátt fyrir að kalt verði, held ég að engin kuldamet séu að fara falla.

Vissulega verður kalt ef af líkum lætur, en það er alþekkt m.a. frá Skandinavíu að stórar villur verða einmitt í hitaspánum við svipaðar aðstæður eða þegar kólnar fyrst að ráði snemma vetrarins.  

Ef ég þekki þróunina í spám eins og þessum rétt, verður búið að jafna út dýfuna í næstu spá. Kerfið hefur nefnilega líka þann hæfileika að jafna sig til þess sem sennilegast verður á endanum.