Um þessar mundir kemst vestanvindurinn í háloftunum í sína suðlægustu stöðu og þar með braut lægða austur yfir Atlantshafið. Að jafnaði fljótlega í byrjun febrúar tekur hann að hrökkva til baka til norðurs.  Þessi suðlæga staða vestanvindsins kemur m.a. fram í veðurfarinu við Miðjarðarhaf með bleytutíð eða kulda í Flórída o.s.frv.

Spákortið (frá HIRLAM af Brunni VÍ) sem  sem hér fylgir sýnir einmitt stöðuna í háloftunum og gildir á morgun (18. jan) kl. 12.  Það sýnir 300 hPa jafnþrýstiflötinn í um 8 til 9 km hæð.  Vert að að taka eftir nokkrum athyglisverðum þáttum:

1.  Mikil háloftalægð er vestur af Grænlandi með miðju yfir N-Labrador. Hún er á þekktum slóðum á miðjum vetri, dýpt hennar og umfang ræður miklu um legu og stefnuna á skotvindinum fyrir sunnan hana. Háloftalægð þessa hefur Trausti Jónsson gefið nefnið Stóri-Boli og hann fjallað talsvert um  á sínum Hungurdiskum.  Oftast nær háloftalægðin hvað mestu umfangi um nokkurt skeið í janúar áður en hún fer aftur að láta aðeins undan.  Á því eru þó mikil áraskipti.

2.  Skotvindurinn eða kjarni vindrastarinnar í þessar hæð  verður rétt norðan við Nýfundnaland á morgun.  Gríðarlega öflugur og styrkurinn ræsta af hitamuninum á milli háloftalægðarinnar og heittempraða loftsins sem heldur sig sunnar.  Skotvindurinn er vestanstæður og og hann getur af sér djúpar lægðir þar sem dálítil lægðarsveigja kemur á strauminn.  Ein slík verður á ferðinni suður á Atlantshafi á laugardag.

3. Í þessu mynstri háloftastraumanna og bylgnanna sem hreyfast til austurs hefur orðið stífla við Ísland.  Lítil grein með SA-vindi blæs yfir landinu og dálítil aflokuð hæð er hér norðausturundan.  Þessi staða sem upp er komin hefur einkum tvennt í för með sér.  Í fyrsta lagi ná ekki djúpu lægðirnar sem hitamunurinn og skotvindurinn geta af sér hingað til lands.  Þær ýmist berast til austurs langt suður í hafi eða það sem er sennilegra að þær dýpka mjög langt suðvestur í hafi og hringsnúast þar um sig sjálfar.  Um leið viðhelst hæðarhryggurinn og SA-áttin í öllum loftlögum hér við land. Hin afleiðingin er sú að fyrirstöðuhæðin kemur líka í veg fyrir að poki úr háloftalægðinni berist  fyrir Hvarf eða yfir Grænland með SV-vindum með tilheyrandi éljaveðri sem er annars algengt veðurlag um þetta leyti vetrar (saman með fari lægða) yfir eða til austurs með landinu. 

Svo er að sjá sem þetta meginmunstur verði ríkjandi hér a.m.k. fram undir miðja næstu viku.  SA-átt því lengst af, stundum nokkuð hvöss og milt á landinu, án þess að hægt sé að tala um stórtækan vetrarblota í því sambandi.  Talsverð væta verður líka um sunnan og vestanvert landið, en stunum ná kuldaskil inn á landið og birtir upp kólnar vestantil um stund, en sækir síðan aftur í sama farið. 

Nú um helgina flutti ég tvo fyrirlestra um staðbundið veður austanlands á vegum Austurbrúar á Egilsstöðum og í Neskaupstað og kostuð voru að hluta af Afli starfsgreinafélags og SÚN á Norðfirði. Góð þátttaka var á báðum stöðum og fínar umræður spunnust um sérkenni veðurs á Héraði annars vegar og Austfjörðum hins vegar.

Eitt af því sem ég sýndi voru súlurit yfir ársúrkomu síðustu áratugina og fylgja þau hér með sem myndir. Annars vegar voru það gildi ársúrkomunnar Á Dalatanga frá 1949 til 2012 unnin upp úr gögnum sem sótt voru einfaldlega af heimasíðu VÍ hér.  Hin ársgildaröðin var frá Grímsárvirkjun á Völlum, 1960-2011, gögn sótt á sama hátt.  Fyrir ókunnuga er virkjun þessi nokkru innan við Egilsstaði.

Ársúrkoman á Dalatanga er um það bil tvöföld sú sem hún er við Grímsárvirkjun og er það nokkuð dæmigert hlutföll  úrkomunnar á milli Héraðs og fjarðanna. Sé reiknuð leitni yfir þessu tímabil sem ekki eru alveg þau sömu kemur í ljós að úrkoman síðust ártugi er talsvert vaxandi og er vöxturinn áþekkur á báðum þessum mælistöðum eða um 50 mm á áratug.  Í raun er það ótrúlega mikill aukning og fær nær örugglega ekki staðist yfir enn lengra tímabil.  Hlutfallslega er aukningin meiri fyrir Grímsárvirkjun eða af stærðargráðunni 35-40% á um 50 árum.

Við mat á leitni skipir miklu val á tímabili og hversu langt það er.  Hægt er að hafa áhrif á leitni með "réttu" vali á upphafsárum.  Það var þó ekki gert hér, 1949 er einfaldlega fyrsta aðgengilega árið í á Dalatanga í gagnasafni VÍ og mælingar á hinni úrkomustöðinni hófust um mitt ár 1959.   Þó er vitað m.a. frá Teigarhorni sunnar á Austfjörðum að þar mældist hlutfallslega nokkuð mikil ársúrkoma flest árin upp úr 1930.  Hefðu þau verið aðgengileg má ætla að leitnin hefð reiknast nokkru minni á þessum stöðvum.

Í greinargerð frá árinu 2003 (Trausti Jónsson, Langtímasveiflur II. Úrkoma og úrkomutíðni) reiknast leitni ársúrkomunnar á Teigarhorni hafa verið um 11 mm á áratug miðað við 1873 til 2001 sem er á svipuðu róli og í Stykkishólmi fyrir sama tímabil.

En ef úrkoman er hefur verið þetta vaxandi á Dalatanga frá því um miðja síðustu öld eða síðustu rúmlega 60 ár, hvað segir þá hitinn okkur ? Á Dalatanga nemur hlýnunin ekki nema 0,1°C á áratug sem er heldur minna þar en víðast annars á landinu.  Aukningin í úrkomunni fyrir austan verður því  ekki að nema óverulegu leyti skýrð af hækkandi hita.  Aðrir þættir eru þar valdandi og e.t.v. í ætt við þá sem Trausti nefnir í lokaorðum þessarar 10 ára gömlu greinargerðar sinnar að úrkoma um norðaustanvert landið sé einkum  háð loftþrýstingi. Hins vegar þegar litið er á leitni ársþrýstings á sama hátt og úrkomu og hita kemur í ljós að litlar breytingar hafa orðið á þessu tímabil. Meðalloftþrýstingur hefur þó aðeins farið lækkandi, en varla getur það talist marktækt.

Þá stendur eftir sú ósvaraða spurning.  Hvað er það sem orsakað hefur greinilegri aukningu ársúrkomunnar á Austurlandi (a.m.k. á Dalatanga og við Grímsárvirkjun) síðustu 50 til 60 árin ?

Það er hásumar á suðurhveli jarðar, samsvarandi 8. júlí norðurslóðum.  Hitabylgjan sem nú skekur Ástralíu hófst fyrir alvöru 4. janúar þegar háþrýstisvæði beindi mjög heitu lofti úr norðri yfir alla suðuaustur Ástralíu þar sem stóru borgirnar Sydney og Melbourne eru.  Frá því um jólaleytið hafði verið mjög heitt í suðvesturhluta landsins í Viktoríu og þar um slóðir.

Það tekur nokkra stund að átta sig á spákortinu sem hér fylgir og fengið er af síðu weterzentrale.de.  Um er að ræða GFS spána, en hún er reiknuð hnattrænt.  Rýna þarf í kortið til að greina Ástralíu. Neðarlega fyrir miðju er Tasmanía og niðri í hægra horninu Nýja Sjáland.  Litirnir túlka hita í 850 hPa fletinum í um 1.400 til 1.500 metra hæð. Innan bleika svæðisins er meira en 25 stiga hiti upp í þessari hæð.  Hugsið þig ykkur bara ! Þá þarf ekki að koma á óvart að hiti við yfirborð þar sem sólin sendir brennandi geisla sína sé um og yfir 40°C.  Hæsta talan sem ég hef fundið enn á skrám Áströlsku Veðurstofunnar er 48,2°C í Eucla (3. janúar).  Sá staður er ekki inn í miðju landi, heldur strandbær fyrir miðri suðurströndinni. 

Takið líka eftir því að norðar og nær miðbaug er ekki þetta heitt loft yfir, heldur ekki yfir Kyrrahafssvæðunum austar.  Ástæða þessa er að sólin bakar skraufþurrt landið og eyðimerkurnar í Ástralíu. Varminn stígur upp og þess vegna sjáum við þennan mikla lofthita í þessari hæð.  Yfir hafinu hins vegar eða frumskógareyjunum við miðbaug fara geislar sólar að miklu leyti í uppgufun eða þá hægfara upphitun sjávar.

En það sem ég vil benda sérstaklega á í þessu sambandi er sú staðreynd að samkvæmt almanakinu er sól næst jörðu dagana um 4. janúar ár hvert. (2. jan í ár.)  Braut jarðar er sporöskjulaga um sólu og fjærst er hún  þegar er hásumar á norðurhveli (5. júlí 2013).  Fjarlægðarmunurinn er talsverður, sem nemur um 5 millj. km. til samanburðar við þvermál jarðar sem er um 12,5 þús km. Stærðarhlutföll á meðfylgjandi skýringarmynd eru því verulega ýkt.  Orkuflæði sólar til jarðar er um 6,8% meira um þetta leyti árs, en er í byrjun júlí þegar jörð er fjærst sólu.  Norðurhjarinn finnur nánast ekki neitt fyrir jarðnándinni, enda sólin lágt á lofti og geislarnir dreifast mjög á langri vegferð um lofthjúpinn til yfirborðs.

Ástralir fá hins vegar að kenna á þessu.  Þessi árstíðabundni breytileiki í orkuflæði sólar til jarðar er ansi stór þó svo að hann jafnist vissulega út í hita jarðar á lengri tíma.  11 ára sólblettasveiflan veldur þannig ekki nema um 0,1% aukningu í orkuflæðinu. 

Þessi mikla hitabylgja er fyrst og fremst í Ástralíu.  Annars staðar í Eyjaálfu virðist ekki vera sérlega hlýtt.  Ég ber þó ekki skynbragð á hitafarið um þessar mundir nyrst á Nýja Sjálandi, hvort þar sé hlýrra en vænta má um hásumar.  

En ég veit hins vegar að hjá Vilborgu Suðurpólsfara er alls ekkert sumarveður þrátt fyrir nálæga sólina sem aldrei sest um þessar mundir syðst á jarðarkringlunni.

Hvað var markverðast í veðrinu og tíðarfari ársins 2012 ?

Hér fara á eftir helstu veðurminni ársins 2012 að mínu mati.  Ítarefni um tíðarfarið (bráðabirgðayfirlit) má lesa í pistli hjá Veðurstofunni hér. 

Í þættinum; Samfélagið í nærmynd, á dagskrá rásar 1 í dag er viðtal við mig um sama efni.  Það er upptekið frá því fyrir jól af því að ég sjálfur er ekki á landinu.  Þar vantar því vitanlega að geta um síðustu og afar viðburðaríka daga ársins. 

Í Reykjavík var mesti snjór í janúar sem komið hefur í einstökum vetrarmánuði frá því í febrúar 2000.  Snjóþungt og erfiðar samgöngur voru einkum sunnan- og vestanlands. Aðalleiðir lokiðust ítrekað vegna snjóþyngsla og slíkt hefur ekki gerst t.d. á Hellisheiði frá því 1989.

Úrkomusamur vetur og met 

Mánaðarúrkoma í Vestmannaeyjum mældist  mjög mikil í janúar eða 314 mm (Stórhöfði). Er það mánaðarmet frá upphafi mælinga 1921.  Mjög úrkomusamt var fyrstu þrjá mánuði ársins, sérstaklega sunnan- og vestanlands.  Í Reykjavík komu aðeins 4 þurrir dagar í febrúar og mars.

20,5°C þann 29. mars

Í miklum hlýindum samfara V-átt var sett hitamet marsmánaðar á veðurstöð.  20,5°C á Kvískerjum 29. mars er langhæsti hiti sem mæst hefur í mars.  Fyrra metið var 18,8°C.

Skörp straumhvörf með apríl

Það skipti alveg um tíðarfar í byrjun apríl á landinu og í stað  stormasamrar veðráttu með S- og V-áttum tók við hæglætistíð og með þurru veðri.  Ekki var einn einasti alvítur dagur á Akureyri og þá heldur ekki í Reykjavík. Víða á landinu var meðalhiti lægri í apríl en í mars og er slíkt fremur óvenjulegt.

Krossmessuhretið í maí

Um miðjan maí gerði vont N- og NV-hret með mikilli ofankomu austanlands.  Þannig mældist 30 sm snjódýpt í Neskaupstað að morgni 15. maí. Næturfrost þetta vorið voru þrálát, norðanlands langt fram í júní og háði gróðurframvindu.

Óvenjuþurrt framan af sumrinu – met í Stykkishólmi

Þurrkarnir frá því síðustu vikuna í maí og fram undir lok júlí þóttu sæta talsverðum tíðindum.  Úrkomuleysið háði grassprettu verulega og þó sennilega hvergi eins og á Norðurlandi eystra.  Í júní mældist úrkoma aðeins 0,6 mm í Stykkishólmi og aldri mælst svo lítil í þeim mánuði frá upphafi mælinga 1857.

Hitabylgjan austanlands í ágúst

Norðaustan- og austanlands gerði sjaldséða hitabylgju, a.m.k. í seinni tíð, dagana 7. til 11. ágúst.  Hæstur varð hitinn í 28.0°C á Eskifirði þann 9. og var það jafnframt hæsti hiti ársins.

Afar sólríkt sumar

Mjög sólríkt var meira og minna frá því í maí og fram í september. Samanlagðar sólskinsstundir hafa á þessum tímabili aldrei talist fleiri í 90 ára sögu sólskinsstundamælinga.  Það á bæði við um Akureyri og Reykjavík.  Fyrir mánuðina maí til ágúst  samsvara mælingar því að  til jafnaðar hafi sólin náð að skína yfir 8 klst. dag hvern í Reykjavík. 

Fjárfellisáhlaupið 9. til 11. september

Óvenjulega snjóa í norðankasti varð norðanlands þetta snemma haustsins dagana 9. til 11. september og fé grófst í fönn í stórum stíl.  Raflínur sliguðust undan ísingu og ollu víðtæku rafmagnsleysi og skemmdum.   September þótti fádæma úrkomusamur í Skagafirði og í Eyjafirði.

Stillt í október

Eftir skakviðrasaman september tók við sérlega hægviðrasamur október, sá stilltasti í áratugi.  Ríkjandi voru  N-áttir og hár loftþrýstingur meira og minna allan mánuðinn.  Hiti var víða  undir meðaltalinu 1961-1990, rétt eins og september.

Höfðatorgsbylurinn

Einkar slæmt og langvinnt norðanhret sem náði hámarki 2. nóvember með foktjóni.  Veðrið má kenna við nýlegt háhýsi við Höfðatorg í Reykjavík þar sem vindar feyktu fólki á ferli.

Ekki sést annar eins snjór norðanlands í nóvember

Óvenju snjóþungt var norðanlands í nóvember og muna menn ekki annað eins svo snemma vetrar.  Alhvítt var á Akureyri alla daga mánaðarins og er það nánast einsdæmi (líka 1969).  Eftir því var tekið að þrjár helgar í röð var illviðri og með ófærð og samgöngutruflunum norðanlands.

Sólarhringsúrkomumet í Reykjavík

Að morgni 29 desember kom í ljós að uppsöfnuð sólarhringsúrkoma í Reykjavík var 70,1 mm.  Hún féll til að byrja með sem snjór, síðan slydda og að endingu rigning að mestu í nánast logni. Þessi mikla úrkoma í Höfuðborginni kom nokkuð flatt upp á menn í aðdraganda NA-áhlaups um landið norðvestanvert.  Fyrra met var komið til ára sinna eða 56,7 mm frá 5. mars 1931.

NA-áhlaupið 29. til 30. des.

Mjög slæmt NA-áhlaup gerði um landið norðvestanvert og norðanlands, það versta í mörg ár.  Mjög mikil veðurhæð um og yfir 40 m/s á nokkrum stöðum s.s. á Blönduósi.  Mikið snjóaði, snjóflóð féllu, langvinnar ragmangstruflanir og talsverðar skemmdir urðu á raforkudreifikerfinu á Snæfellsnesi, í Dölum og á Vestfjörðum. Miklar samgöngutruflanir þar sem vegir lokuðust fram á nýárið. Þá urðu skemmdir á íbúðahúsum og útihúsum einna mestar í Reykhólasveit. Sem ber fór urðu ekki slys á fólki í illviðrinu.

Margt má segja um spár um komandi óveður, en ég ætla að láta duga að sýna meðfylgjandi spákort úr HIRLAM klasanum af Brunni Veðurstofunnar.

Það sýnir vind og hita kl. 9 í fyrramálið í 850 hPa þrýstifletinum sem á morgun verður í tæplega 1.000 metra hæð.  Vel má sjá hvað skilin verða skörp, nokkurn veginn vestan bláu línunnar sem teiknuð hefur verið inn á kortið.  Vestan þeirra verður foráttuhvasst af NNA og NA.  Hvert strik í vindörvunum er 5 m/s og hálft því 2,5 m/s.  Flagg er að sama skapi 25 m/s.  Ég tek eftir því að á einum staða er tvöfalt flagg eða 50 m/s.  Mig rekur ekki minni til þess að hafa séð tvöfalda flöggun í þessari hæð áður.  Minni mitt er þó alls ekki óbrigðult. En þessi styrkur er til marks um þá krafta sem leysast úr læðingi. 

Djúp lægð við Austurland (á þessu korti er miðjan norðaustanverðan Vatnajökul) og aðstreymi af hlýju  lofti fyrir austan land gerir það að verkum að hitastigull frá vestri til austurs verður gríðarmikill. Einna mestur í um 1.000 til 1.500 metra hæð og í þeirri hæð er kjarni mesta vindsins.  Það er hitamunurinn sem í raun knýr áfram vindinn og óveður af þessari gerð eru flokkuð til lágrastaveðra til aðgreiningar frá meginrastarveðrum þar sem kjarni mesta vindsins er talsvert ofar í lofthjúpnum s.s. í flestum S- og SV-óveðrum. 

Þetta kröftugur vindur í fjalla hæð gerir það að verkum að hann slær sér auðveldlega niður til sjávarmáls þar sem fjöll trufla streymið.  Þannig má ætla að ef þetta spákort nær eftir fari hnútarnir, þ.e. hviðurnar í allt að 60 m/s á sunnanverðu Snæfellsnesi.  Þá verður að hafa í huga að veðurhæðin á kortinu er 10 mínútna vindur á meðan hviðurnar eru augnabliksvindur.

Hér hefur ekkert verið minnst á úrkomu sem þessu mun fylgja, en hún er alveg sérkapítuli út af fyrir sig.