Góuþrælsveðrið 1685

Í dálki Morgunblaðsins; þetta gerðist.... í dag má lesa litla klausu um Góuþrælsveðrið 9. mars 1685. Álitið er að í þessum illviðri einu hafi farist um 136 menn, flestir í sjóróðrum.  Veturinn sjálfur var kallaður mannskaðavetur og átti Góuþrælsveðrið eins og gefur að skilja mestan þátt í þeirri nafngift, en talið er að 19 skipstapar hafi orðið allt þetta ár.

Þennan afdrifaríka dag týndust  fjórir teinæringar frá Vestmannaeyjum og með þeim 52 menn, 11 manns fórust á báti frá Eyrarbakka og sjö skip fórust sem gerð voru út frá Stafnesi og þrjú frá Garði.   Sagt er í umfjöllun um þetta ár í Árferði á Íslandi í 1.000 ár eftir Þorvald Thoroddsen að 47 lík hefði rekið á land í Garði og Miðnesi og jarðsett voru við Útskálakirkju tveimur dögum eftir skipskaðann mikla. Þá fórst einnig skip norður í landi þennan dag sem gert var úr frá Tjörnesi og einnig urðu sex menn úti í Reykjadal í Þingeyjarsýslu. 

Hið ógurlega veður sem um ræðir var útsynningsrosi, eða suðvestanillviðri.  Ýmislegt bendir til þess að veðrið hafi skollið skyndilega á, að lægð hafi myndast í jökulköldu lofti yfir Grænlandshafi.  Hún hafi síðan dýpkað hratt, farið um Grænlandssund eða þess vegna yfir landið norðvestanvert og valdið snöggu vestanskoti norðanlands. Þetta er vitanlega tilgáta mín, en ef um hefðbundið útsynningsveður hefði verið að ræða í kjölfar SA-áttar með snjókomu eða blota verður að teljast ólíklegt að bátarnir hefðu yfir höfuð róið.  Vísast hefur verið gott veður að morgni og SV eða V-veður skyndilega brostið á.  Mörg dæmi eru um slík óveður, jafnvel með mannsköðum suðvestanlands  einmitt á þessum árstíma. 

En maður staldrar aðeins við dagsetninguna 9. mars, sem þá var sagður vera góuþræll, þ.e. síðasti dagur góunnar. Yfirleitt er nú góuþrællinn á almanakinu um eða rétt fyrir vorjafndægur. Þá verður að hafa í huga að þegar þetta gerðist 1685 var júlíanska tímatalið í gildi hér á landi.  Árið 1700 var hið gregoríanska innleitt og kom 28. nóvember í stað 17. nóvember. Var það gert til að vinna upp skekkjuna sem hafði safnast upp (sjá nánar hér).  Ef mér misreiknast ekki hefur 9. mars 1685 samsvarað 20. mars miðað við  gang himintunglanna. 

Veturinn 1685 kom hafís á einmánuði (fljótlega í kjölfar mannskaðans) og lá allt til höfuðdags eða loka ágúst nyrðra.  Skip, einkum frönsk brotnuðu í ísnum og "skipverjar lentu miklum hrakningum en komust sumir til lands kvaldir og kaldir af hungri og frostum" eins og þar segir. Veturinn áður var hins vegar nefndur hlutaveturinn mikli.  Fiskafli var þá frábær um kringum allt land, "svo menn mundi ei aðra eins hluti og í Breiðafirði barst fiskurinn svo á land á góu og þorra að eigi varð borið hjá sumum".

Ekki er því furða að loknum metvetri við öflunar fanga að vermenn hafi sótt sjóinn stíft þann næsta með von um skjótfengin afla. Góuþrælsveðrið á miðri vetrarvertíðinni gerði hins vegar stórfelldan usla, skipstapar ofan á alla þá sem fórust þennan dag.  

xxxxxxx

Sigurður Þór Guðjónsson hefur safnað saman á aðgengilegan hátt annálslýsingum á veðri og tíðarfari og í listanum hans hér er sér skjal um árið 1685. 

Bjarni Jónsson málaði bátinn hér að ofan, en Bjarni gerði á sinni tíð fjölda verka af bátum og sjósókn fyrri tíma. Neðri teikningin er fengin af vef menningarsetursins að Útskálum. 

Athugasemdir

[Gunnar Heiðarsson, 9.3.2010 kl. 15:21]

Sæll Einar og þakka þér fyrir góða pistla.

Það væri gaman ef þú gætir komið með smá pistil um veðurfarið hér hjá okkur á siðasta hluta 19. aldar og byrjun þeirrar 20. Það er á þeim tíma sem vesturferðir voru sem mestar (1875-1910).

[Elín Björk (IP-tala skráð) 9.3.2010 kl. 17:46]

Takk fyrir góðan pistil Einar.

[Jóhann Grétar Kröyer Gizurarson (IP-tala skráð) 10.3.2010 kl. 10:05]

Hef verið að fletta í heimildunum sem Sigurður Þór setti á bloggið sitt. Mikið ofboðslega hefur verið kalsalegt hér 17 öld. Hvað ætli meðalhitinn hafi verið mörgum gráðum lærri en hann er nú?