10. janúar 2012

10. janúar 2012 verður einn þessara daga sem minnst verður í framtíðinni fyrir illviðri, samgöngur og rafmagnstruflanir.  Það er kannski réttara að tala um 9-10. janúar saman í þessu tilliti.  Kem hér með dáltila samantekt, einkum í því skyni að halda veðursamhenginu til haga.

Þó veðrið flokkist varla með allra verstu V- og SV-óveðrum sem gengið hafa yfir landið síðustu áratugi, er það engu að síður mjög slæmt þegar horft er til afleiðingar þess á samgöngur og truflanir á raforkuflutningum.  Í raun var um tvö aðskilin veður að ræða, en samt voru þau nátengd þegar allt kemur til alls.  

Seint þann 9. æddi til norðausturs nokkuð óvenjuleg lægð yfir suðausturhluta landsins.   Hún var kröpp og í miklum vexti (mynd 1). Veður á undan henni var ekki svo slæmt, enda keyrði lægðin inn í talsvert mikla vestanröst í lofti sem fyrir var yfir landinu og hér vestur af því. Það kom þó ekki í veg fyrir það að talsvert náði að snjóa um mikinn hluta landsins með lægðinni, en rigning var suðaustaustanlands og á láglendi norður með allri austurströndinni.  Í kjölfar lægðarinnar gerði snarpan V-ofsa með skafrenningi snjókomu og tilheyrandi ófærð.  Yfirleitt stóð veðrið ekki yfir í nema í um eða innan við 1 klst. frá því um kvöldið og fram yfir miðnætti. Verst varð skotið austanlands þar sem fokskemmdir urðu á mannvirkjun m.a. í Skriðdal og á Héraði.  Vindhviður fóru víða austanlands yfir 40 m/s og sem dæmi að mældi veðurstöð Vegagerðarinnar á Breiðdalsheiði 40 m/s í meðalvind í stutta stund rétt fyrir miðnætti og mesta hviða 50 m/s (mynd 2).  

Eftir að sjálf lægðin var úr sögunni dembdist yfir landið þétt éljaloft úr vestri strax um nóttina (mynd 3) með veðurhæð um 15-20 m/s.  Fjölmargir vegir tepptust og Hellisheiðin reyndar strax um kvöldið.  Þar voru talsverðar aðgerðri alla nóttina við að losa um fasta bíla og bjarga fólki.  Ófært var á milli landshluta um morguninn um vestur og norðurhluti landsins og til lítils fyrir moksturstæki að aðhafast nokkuð fyrr en veðrið tæki að lagast (mynd 4). Bilun varð í raflínu vestur á Snæfellsnes um morgunin vegna veðursins og komst rafmagn ekki á að fullu fyrr en um 14 til 16 klst. síðar. 

Á meðan á  þessu vatt fram voru hlutir að gerast vestur við strönd Grænlands sem kröfust þess að sjónum væri beint þangað.  Þar var í uppsiglingu verðurfyrirbæri sem Grænlendingar kalla Pitreaq og er fallvindur ofan af Grænlandsjökli niður með hlíðunum og út á sjó. Ekki nóg með að loftið sem þannig steypist niður sé mjög kalt, heldur er það einnig afar þurrt þegar kröftugur V-vindurinn bar það út á haf (mynd 5).  Trausti Jónsson fjallaði nánar um þennan þátt málsins og lesa má um hér.

Köld lægð eða lægðardrag var að verki á Grænlandssundi og beindi þessu þurra og kalda lofti í áttina til Íslands frá því snemma um morguninn.  Það drakk í sig aukin raka og élin voru þvi viðvarandi. Veðurhæð í V-áttinni náði síðan hámarki um og upp úr miðjum degi um leið og umrætt lægðardrag renndi sér til austurs skammt fyrir norðan land. Þegar að var gáð reyndist veðurhæðin úti á Grænalndshafi vera um 22-25 m/s þar sem vestanloftið ofan af Grænlandi fór um (mynd 6).  Í svo hvössum vindi þyrlast upp mikið sjávarlöður sem aftur gufar upp í svo þurru lofti. Smágerðar saltagnir svífa hins vegar áfram um loftið.  Ekki má heldur gleyma þætti brims við ströndina og á grunnsævi vestanlands, en ölduhæð á Garðskagadufli mældist 11,2 m þegar mest var um kl. 18.  

Eftir því sem leið á daginn fækkaði heldur éljunum enda varð loftið  þurrara. Skömmu fyrir kl. 18 verða skil í þessum efnum þegar kjarni þurrasta loftsins úr vestri nær til vesturhluta landsins (mynd 7).   Rakastigsmælingar  á stöð Vegagerðarinnar við Akrafjall sýna þetta glöggt þegar rakastigið féll úr 90% í 50-60% á skömmum tíma (mynd 8). Fljótlega í kjölfarið sló út rafmagni í tengivirki Landsnets á Brennimel ofan Grundartanga, en þar átti seltan sem fylgdi þurra loftinu ríkan hlut að máli.   Þessi selta í  lofti olli margháttuðum erfiðleikum í rafmagnsflutningum á vestanverðu landinu um kvöldið og nóttina og leiddi m.a. til stöðvunar Hellisheiðarvirkjunar sem aftur hafði ýmis hliðaráhrif á hitaveitur o.fl.   

Veðrið gekk niður um nóttina um leið og snerist til hægari NV- og N-áttar. Hellisheiðin var lokuð í meira en sólarhring og margir mikilvægir vegir einnig s.s. Holtavörðuheiði, frá Borgarnesi vestur á Snæfellsnes, Vatnsskarð og Öxnadalsheiði svo nokkrir séu nefndir.  Þá lá innanlandsflug niðri vegna ókyrrðar í lofti.  Samgöngur voru því lamaðar 10. janúar 2012, þungfært á Höfuðborgarsvæðinu, en vel hafðist undan að hreinsa og halda stofnbrautum í standi. Seltan olli rafmagnstruflunum og verulegu  fjárhagstjóni sem ekki er allt komið fram þegar þetta er skrifað.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mynd 1.  Spákort með gildistíman kl. 21. 9. janúar.  Lægðarmiðja á hraðri leið norðaustur yfir Suðausturland.  Vel má sjá hvað stutt er á milli þrýstilína vestan og suðvestan lægðarinnar. (HIRLAM  +3 t, sótt í Brunn Veðurstofunnar) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mynd 2.  Línurit vinds og mestu vindhviðu frá stöð Vegagerðarinnar við veginn yfir Breiðdalsheiðinni sýnir vel hversu snöggt V - veðrið skall á um miðnætti og hve þetta var mikill hvellur í raun. (Af vef Vegagerðarinnar)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mynd 3.  Ratsjármynd frá því snemma að morgni 10. janúar, kl. 04:52 sýnir glöggt hve éljagangurinnn var þéttur um nóttina og fram eftir degi. Kvarðinn er mm úrkomu á klst. (Veðurstofan, sótt í Brunn VÍ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mynd 4. Færðarkort kl. 14:47 af vef Vegagerðarinar. Þá var ófært m.a. um Hellisheiði, veginn vestur á Mýrar, víðast á Snæfellsnesi, um Bröttubrekku, Þröskulda og Steingrímsfjarðarheiði.  Einnig norður yfir Holtavörðuheiði, um Vatnsskarð, Öxnadalsheiði og til Siglufjarðar um Fljót. Afar fátítt verður að teljast að þessar megin samgönguæðar séu ófæarar vegna snjóa og blindu allar á sama tíma. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mynd 5. Greiningarkort kl. 00, 10. janúar. Sjá má lægðarmiðju á Grænlandssundi og þéttar þrýstilínur með ákveðinni sveigju af Grænlandsjökli og á haf út.  Þarna er niðurstreymi lofts eða Piteraq vindur af fjöllum eða öllu heldur jökli. (Kortið er frá Metoffice í Exeter).

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mynd 6. Þetta kort er athyglisvert, en það gildir kl. 12 þann. 10. janúar.  Skyggðu fletirnir sýna vind í 100 metra hæð. "Niðurfallið" við Grænland sést á kortinu þar sem er eins og strengurinn slitni í sundur.  Í dökk bleika svæðinu í kjarnanum er vindur 28-30 m/s í 100 metra hæð.  Ætla má að nærri sjávar máli hafi veðurhæðin verið 22-25 m/s á þessu hafsvæði.  Þarna gufar sjávarlöður upp í miklum mæli og berst á endanum til Íslands eins og glöggt má sjá. (ECMWF 0,125 + 12 t. Sótt í Brunn VÍ).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mynd 7.  Hér er búið að reikna uppruna lofts við vesturströndina kl. 18 þ. 10. janúar. Vel sést að loftið er komið ofan af Grænlandi síðasta sólarhringinn á undan. Línuritið að neðan sýnir reiknað rakastig (ath að ferillinn hefur gangstæða stefnu við þann efri).   Rakastig loftsins  er ætlað um og innan við 30% eftir fall þess (og hlýnun) niður af Grænlandsjökli.  Rakinn eykst síðan á leiðinni yfir hafið og reiknast 55% hér sem kemur vel heim og saman við mælingar á Akrafjalli. (HYSPLIT / NOAA ARL)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mynd 8. Rakastig á veðurstöðinni undir Akrafjalli.  Efri hluti myndarinnar skiptir engu í þessu samhengi, en takið eftir falli rakastigsins á milli kl. 17 og 18 þ. 10. janúar.  Það hafði verið breytilegt í éljaloftinu fyrr um daginn, en fyrst þarna má segja að loftið frá Grænlandi með seltu af hafinu sé að berast af fullum þunga. (Af vef Vegagerðarinnar).