Skeiðará yfir í Gígju er afleiðing loftslagsbreytinga

Sú staðreynd að Skeiðará skuli skyndilega hafa brotið sér leið til vesturs og renni nú öll fram undan miðjum jöklinum eru stærri tíðindi en ætla mætti í fyrstu.  Skeiðará er mikið jökulfljót og  Skeiðarárjökull einn mestur skriðjökla niður af Vatnajökli með gríðarstórt vatnasvið sem nær inn á miðjan jökul allt upp að Grímsvötnum.

"Skeiðará hefur frá því á 18. öld oftast runnið fram úr krikanum við Jökulfell þvert fyrir mynni Morsárdals að Skaftafellsbrekkum og suður um sand á svipuðum slóðum og nú.  Í stórhlaupum hefur hún þó öðruhverju einnig brotist undan jökli á ýmsum stöðum vestar á sandinum, t.d. gerðist það í hlaupunum 1903, 1934 og 1938 og stöku sinnum utan þess.  Þannig flutti áin sig um 4-5 vikna skeið vestur á sand sumarið 1929 án þess að um hlaup hafi verið að ræða."  Hjörleifur Guttormsson, Árbók Ferðafélagsins 1993, Við rætur Vatnajökuls.  

Oddur Sigurðsson jöklafræðingur sagði í frétt í Morgunblaðinu í apríl 2004 að árið 1929 og reyndar einnig 1991 hafi framhlaup verið í jöklinum og við það raskaðist rennslið svo mikið að vatnið fann ekki sína einföldustu leið. Tilefni fréttarinnar þarna vorið 2004 var einmitt það að þá var einnig hægt að ganga þurrum fótum í farvegi Skeiðarár um tíma, en jökulfljótið fann sinn gamla farveg aftur.

Ástæða þess að stærstur hluti afrennslis Skeiðarárjökuls leitar til austurs og að sumu leyti einnig til vesturs (Núpsvötn) en kemur síður fram undan miðju jökulsins liggur í skeifulögun jökulsporðsins.  Jökulfargið er þá meira á miðjum jöklinum en til hliðanna og vatnið þrýstist við það til hliðanna.  Einhverju sinni sagði Oddur mér að útfall Skeiðarár við Jökulfell væri nokkrum tugum metra hærra en þar sem Gígjukvíslin streymir fram. Skeifulögun jökulsins sést vel á meðfylgjandi korti sem fengið er af jarðskjálftavef VÍ (bláu punktarnir upptök jarðskjálfta og tengjast ekki þessu efni).

Nú er svo komið að Skeiðarárjökull hefur hopað það mikið og þó einkum þynnst að fargið er ekki nægjanlegt lengur til að þrýsta afrennslisvatninu til austurs.  Jöklafræðingar hafa um skeið spáð því að þetta myndi gerast með frekar rýrnun jökulsins og fyrir nokkrum árum var einmitt talað um að það sem nú virðist vera raunin mundi gerast innan áratugar. Þær spár eru nú að ganga eftir.

Jöklarnir hér á landi náðu flestir lengst fram í lok 19. aldar eftir að hafa stækkað ákveðið næstu aldirnar þar á undan á tímabil því sem kallað er Litla-Ísöldin og hófst á 14. öldinni.  Skeiðarárjökull er einn af seigu skriðjöklunum, þ.e.a.s. hann bregst seint við veðurfarsbreytingum.  Skriðjöklar tóku að hopa almennt um 1930, hef reyndar ekki við höndina nánari útlistun á Skeiðarárjökli, en eftir að hik í hopi og jafnvel framgang frá um 1970-1990 haf jöklar rýrnað hratt og skriðjöklar hopað hratt og þynnst síðustu 15 ár eða svo.

Við sporðamælingar skriðjökla síðasta haust komi ljós að austurhluti Skeiðarárjökuls hafði gengið fram, "en eðli hans er ekki jafn hreinskiptið og annarra jökla" sagði Oddur Sigurðsson í fréttabréfi Jöklarannsóknafélagsins í febrúar sl. (nr.113).  Á síðustu árum hefur jökulsporðurinn þynnst talsvert og það sjá þeir vel sem hafa jökulinn fyrir augunum daglega t.d. í  Skaftafelli.

Ef svo er að Skeiðárárjökull hafi rýrnað niður að þröskuldi þeim að farg hans er ekki lengur nægjanlegt til að þrýsta útfallinu til austurs væru það stórtíðindi, en ég bíð eftir mati jöklafræðinganna, m.a. Odds.

Skeiðarárbrúin hefur þá lokið sínu hlutverki alla jafna, en enn munu þó koma jökulhlaup af völdum jarðhita og eldvirkni og þau ryðjast munu fram undan öllum jöklinum.  Þetta mikla og sögulega mannvirki þjónaði hlutverki sínu vel og dyggilega í 35 ár og litlu mátti muna að brúin stæði ekki af sér áföll Gjálparhlaupsins 1996.  Nú rennur Morsá ein undir brúnna, hún er aðeins smálækur samanborðið við sjálfa Skeiðará og víst er að umhverfi Skaftafells verður ekki samt þegar Skeiðará er horfin og ekki verða fleiri ferðir fram á varnargarðana til að dást af mikilúðleik þessa jökulvatns.        

Á vefnum í Ríki Vatnajökuls má sjá nýjar myndir Reynis Gunnarssonar hjá Vegagerðinni á Höfn m.a. af þurrum farvegi Skeiðarár.   

Athugasemdir

[Ágúst H Bjarnason, 16.7.2009 kl. 11:39]

Árnar á Suðurlandi hafa væntanlega verið að flæmast fram og aftur um sandana alla tíð. Sagan um Þrasa Þórólfsson í Skógum og Loðmund í Sólheimum sem báðir voru fjölkunnugir mjög. Lesa má um þrætur þeirra hér.  Þar segir m.a:

"Á sú féll milli landa þeirra er Fúlilækur hét, en síðan Jökulsá á Sólheimasandi. Þessari á veittu þeir hver á annars land sem Landnáma segir; því hvorugur vildi hafa hana nærri sér. Af þessum veitingum og vatnagangi varð sandur graslaus sem Sólheimasandur heitir og sér þar enn marga farvegi sem áin hefur runnið um í það og það skiptið.

Loksins sáu þeir nágrannarnir landauðn þá sem af þessu varð. Svo hagar til að austan megin Jökulsár gengur háls einn í Sólheimaheiði frá fjallinu fram með ánni og heitir hann Loðmundarsæti; en vestan megin árinnar þar á móts við í neðanverðu Skógafjalli er kallaður Þrasaháls. Fellur svo áin úr gljúfrum milli þessara hálsa fram á sandinn.

Á þessum stöðvum segja menn að þeir Þrasi og Loðmundur hafi hafst við meðan þeir veittust vötnum á enda segir bæði Landnáma og munnmælin að þeir hafi sætst þar við gljúfrin á það að áin skyldi þaðan í frá renna þar um sandinn sem stytst væri til sjávar, og það varð.

En svo þykir sem allajafna sé öfugstreymi í á þessari og falli önnur bára að neðan, andstreymis, þegar hin fellur að ofan, forstreymis, og segir sagan að sú ónáttúra árinnar sé komin af viðureign þeirra Þrasa og Loðmundar".

Eða eins og segir í Landnámu:

" ...Þá er Loðmundr var gamall, bjó Þrasi í Skógum. Hann var ok fjölkunnigr.
   Þat var eitt sinn, at Þrasi sá um morgun vatnahlaup mikit. Hann veitti vatnit með fjölkynngi austr fyrir Sólheima, en þræll Loðmundar sá, ok kvað falla sjó norðan um landit at þeim. Loðmundr var þá blindr. Hann bað þrælinn færa sér í dælikeri þat, er hann kallaði sjó.
   Ok er hann kom aftr, sagði Loðmundr: "Ekki þykkir mér þetta sjór." Síðan bað hann þrælinn fylgja sér til vatnsins, - "ok stikk stafsbroddi mínum í vatnit."
   Hringr var í stafnum, ok helt Loðmundr tveim höndum um stafinn, en beit í hringinn. Þá tóku vötnin at falla vestr aftr fyrir Skóga.
   Síðan veitti hvárr þeira vötnin frá sér, þar til er þeir fundust við gljúfr nökkur. Þá sættust þeir á þat, at áin skyldi þar falla, sem skemmst væri til sjóvar. Sú er nú kölluð Jökulsá ok skilr landsfjórðunga. [Í þeim vatnagangi varð Sólheimasandr. Þar er fjórðungamót ok Jökulsá á miðjum sandi".

Um þetta leyti, þ.e. á landnámsöld, voru mikil hlýindi eins og um þessar mundir. Sjálfsagt hafa fleiri ár en Jökulsá á Sólheimasandi  verið að flæmast um sandana á þessum tíma.  Þessi frásögn í Landnámu er því að mörgu leyti merkileg.

[Þorkell Guðbrands (IP-tala skráð) 16.7.2009 kl. 17:56]

Er það misminni mitt, að dr. Sigurður Þórarinsson hafi talið að þessi frásögn væri í raun lýsing á jökulhlaupi, sem hafi orsakast af gosi undir jöklinum? Mig rámar í að talið hafi verið að það hafi gerst a.m.k. tvisvar frá landnámi, að gos hafi orðið það sunnarlega í öskjunni, að hlaupið hafi farið niður undir Sólheimajökli? Kannski er þetta bara rugl og misminni í mér.

[Ari (IP-tala skráð) 17.7.2009 kl. 03:35]

Keyrði framhjá Skeiðarárjökli fyrir viku og ég hef aldrei séð hann svartari, það er væntanlega hlýnunin líka eða hvað?