Hvítá/Ölfusá "hættulegasta flóðaá landsins"

Þegar þetta er skrifað er rennsli Ölfusár við Hvítá 2.252 rúmmetrar á sekúndu og er sögð enn í hægum vexti.  Mest flóð sem menn þekkja á Selfóssi varð á hlaupársdaginn, 29. feb. 1968.  Þá mældist rennslið 2.520 rúmmetrar.  Þessar upplýsingar hef ég úr ágætri bók frumkvöðuls vatnamælingamanna Sigurjóns Rist, Vatns er þörf sem kom út árið 1990. 

Sigurjón segir þar eftirfarandi í kaflanum um flóð og flóðahættu:  "Hvítá/Ölfusá er hættulegasta flóðaá landsins.  Það orkar vart tvímælis og kemur þar margt til.  Aðalástæðurnar eru þó tvær. Hin fyrri er, að vinstri bakkinn, þ.e. austan ár, er lágur, eins og væri þar flóðaslétta, þótt landið sé gjörólíkt jarðfræðilega.  Hin ástæðan er þéttbýlið."

Fyrir utan Selfoss eru búsældarlegar sveitir upp með flötum eystri bakka Hvítár í Hraungerðishreppi og á Skeiðum og síðan í Hrunamannahreppi á þeim slóðum þar sem Stóra Laxá sameinast Hvítánni.  Þeir eru fleiri staðirnir þar sem áin flæðir upp úr farvegi sínum.

Vatnasvið Ölfusár er geysi víðfemt eða um 6.100 km² .  Sé Soginu sleppt, en veðráttan hefur lítið áhrif á rennsli þess, sem og þeim hluta árinnar neðan við Sog er stærð vatnasviðsins 4.500 km² .  Hvítá ofan Gullfoss er með 2.000, Brúará 225, Tungfljótið 710 og árnar í Hrunamannahreppi með Stóru Laxá fremasta í flokki  hafa vatnasvið um 1.450 km² .  Kortið til hliðar sýnir vatnasviðið ofan Selfoss sýnist mér og staðsetningu vatnshæðamæla Orkustofnunar, en kortið er þaðan fengið.

Flóðin í Ölfusá eru af tvenns konar uppruna.  Algengari eru vetrarflóðin svokölluðu.  Þá hrannast upp ís til móts við Brúnastaði þar sem Hvítáin rennur í þrengingun fyrir suðurenda Hestfjallsins. Þessi flóð verða vissulega oftast í nokkurri leysingu að vetri til, en ísstíflan sjálf er megin flóðavaldurinn.  Hin tegundin og þau eru fátíðari eru haustflóðin.  Flóðið nú er af þeirri gerðinni.

Sigurjón Rist segir almennt um haustflóð:  Meginskilyrði og orsakir hinna miklu haustflóða eru:

• Frostakafli snemma hausts, sem gerir jörð algerlega vatnshelda.
• Nokkurt snjóalag leggst yfir allt vatnasvið árinnar.
• Að landinu kemur djúp vatnsþrungin lægð, sem veldur snöggri hitabreytingu og ofsaregni með sterkum vindi.

Öll þessi þrjú atriði áttu nú við, að öðru leyti en því að frostakaflin kom í vetrarbyrjun og snjór var ef til vill ekki yfir öllu vatnasviði árinnar.  Reyndar er það svo að engar upplýsingar er að hafa um ákomu á vatnasvið Hvítár ofan Gullfoss sem og dragánna á Hrunamannaafrétti.  Þarna eru engir úrkomumælar, fyrr en komið er norður á Hveravelli, en þá er líka komið norður yfir vatnaskilin.  Þá þarf  varla að taka fram að engar athuganir á snjóalögum fara þarna fram á hinum víðfemu afréttum Tungnamanna inn fyrir Hvítárvatns, Flóa- og Skeiðamanna og Hrunamanna norður fyrir Kerlingafjöll..  Hinsvegar er vart þverfótað fyrir mælum austar eða við Þjórsá og Tungná.  Mér sýnist í fljótu bragði þeir vera þeir vera sjö talsins  Þar á sér líka staða vatns- og veðurháð orkuframleiðsla í stórum stíl sem skýrir áhuga á góðum mælingum Landsvirkjunar.  

Fyrir utan sítengdan vatnshæðarmæli Orkustofnunar við Fremstaver í Hvítá sunnan við Bláfellsháls eru engar rauntímamælingar á veðri, úrkomu eða vatnafari á hinu víðfema suðurhálendi vestan vatnasviðs Þjórsár.  Einhver leiðrétti mig fari ég með rangt mál, en meira um þessi mál síðar hér á Veðurvaktinni. 

Athugasemdir

[Sindri Kristjánsson, 21.12.2006 kl. 18:25]

Glæsileg umfjöllun Einar, meira svona :)

M.b.k.
Sindri Ká