Veðurfar Norðurheimskautsins frá upphafi okkar tímatals

Þennan pistil sendi ég fyrir helgi á gáttina loftslag.is.  Ætlunin er að ég verði þar annað veifið með loftslagstengt efni.  

 

Þær hafa vakið talsverða athygli niðurstöður þær sem birtar voru í Science í byrjun september þar sem lesin voru saman ólík veðurvitni af svæðum norðurhjarans. Af þeim var síðan dregin ályktun um hitasveiflur norðurheimskautssvæða síðustu 2.000 árin eða svo.

Leiddar eru að því líkur að á þeim hluta norðurhvels sem er norðan 60°N br. ( Ísland þar með) hefði veðurfar farið hægt og bítandi kólnandi frá því um kristburð og þar til um 1850-1900. Síðan þá bendi þessi sömu gögn til skarprar hlýnunar. Geislunarmætti sólar hefur farið minnkandi að sumarlagi á norðurhveli jarðar ef miðað er við 65°N.br. Samdrátturinn nemur heilum 6W/m2 miðað við ytri mörk lofthjúps. Kólnun lengst af þessi tvö síðustu árþúsund kemur því heim og saman við langtímasveiflur í sólgeislun. Litla Ísöldin, kalda tímabilið frá því um 1300 er því með einum eða öðrum hætti afleiðing þessa.

Bandaríkjamaðurinn Darrel S. Kaufman fer fyrir hópnum sem skrifar sig fyrir þessari grein og þarna má sjá nokkur mjög þekkt nöfn í loftslagsvísindunum. Aðferðarfræði þeirra er í sjálfu sér einföld. Safnað var saman niðurstöðum ólíkra rannsóknaleiðangra sem allir áttu það sammerkt að safna gögnum um loftslag fyrri tíma á stöðum norðan 60°N.br. Sjá má staðsetningu á kortinu. Alls voru 23 óháðar niðurstöður sem krufnar voru til mergjar og út frá þeim mælingum var útbúið gagnasafn 2.000 ár aftur í tímann. Veðurvitnin voru þrennskonar:

• 4 þeirra komu frá árhringjamælingum gamaltrjáa.
• 7 eru borkjarnar í ís, einkum frá Grænlandi.
• Flest veðurvitnin eða 12 talsins eru hins vegar fengin úr setlögum á botni stöðuvatna.

Eitt þeirra er Haukadalsvatn, en Áslaug Geirsdóttir prófessor við Jarðvísindastofnun Háskólans hefur farið fyrir setlagagreiningum þar og má lesa nánar um þær í nýrri grein hér sem auk hennar skrifa m.a. Þorvaldur Þórðarson og Kristín B. Ólafsdóttir.

Nú er það svo að talsverð óvissa kemur fram í þessum veðurvitnapælingum öllum þar sem þau endurspegla veðráttuna, en mæla hana ekki nákvæmlega. Í setlagarannsóknum er þannig gjarnan sagt að frávik í sjálfum mælingunum frá ári til árs geti verið allt að 10%. En sú leið að taka margar sambærilegar rannsóknir og leggja saman, jafnar út margvísleg frávik og skekkjur mælinga í óháðum rannsóknum. Myndin hér að neðan sýnir hvernig trjáhringir og ískjarnar víkja frá línu mælds hita (svört) frá því fyrir 1960. Vatnasetið kemur betur út og trjáhringir sveiflast eins og kunnugt er eftir öðrum þáttum en hitanum eingöngu s.s. aðgangi að vatni og þar með úrkomu. En þegar þessi ólíku veðurvitni eru vegin saman (gráa línan) verður frávik frá hitamælingum minniháttar. Það að hægt sé að prófa aðferðina og bera saman við raunveruleg mæligögn síðustu áratuga gerir niðurstöður og túlkun þeirra trúverðugri en annars væri.

Nú eru það svo sem engin ný tíðindi að loftslag hafi farið kólnandi á norðurhveli jarðar síðasta árþúsundið eða svo ef 20. öldin er undanskilin. Hin svokallaða fjölvitnaröð Moberg og hinn frægi hokkístafur Mann hafa sýnt svipaða þróun, en báðar byggja þær á ýmsum gerðum veðurvitna. Kaufman og félagar einskorða sína skoðun hins vegar við norðurhjarann og í því liggur mestur munurinn. Sjá má nokkurn mun á milli þessara niðurstaðna þó svo að heildarmyndin sé sambærileg. Það er einna helst að álykta megi að hlýrra hafi verið á norðurskautssvæðum en annars á norðurhveli framan af tímanum s.s. nærri árinu 400.

David Scneider einn höfunda greinarinnar sagði að þessi rannsókn á langtímahitasveiflum gæfi fyrst og fremst til kynna hve aukin gróðurhúsaáhrif síðari tíma hafi náð að yfirgnæfa algerlega hinar náttúrulegu langtíma veðurfarssveiflur norðurhjarans.

(Áður birt á Loftslag.is) 

 

Haustljóð

Rakst fyrir tilviljun á fallega hauststemmu eftir  Hjördísi Einarsdóttur, sem ég ætla að deila með ykkur. Um  höfundinn veit ég því miður engin frekari deili á.  Ljóðið er snoturt, fullt trega en líka væntinga um vorið sem bíður handan við sjónarrönd.

Ljósmyndin er eins og oft áður úr smiðju Jóns Inga Cæsarssonar, tekin í Ásbyrgi í sept sl.  

 

Mold 

Í haust
var lyngið í fjallinu
rautt.

Ég er farfuglinn
sem gat ekki fylgt
bræðrum mínum
yfir djúpið.

Ég er gula sóleyin,
ég er hvíti smárinn,
blómin sem lágu
særð í ljáfarinu
í sumar.

Í rökkrinu
angar moldin
sem bíður. 

Hjördís Einarsdóttir 

Kominn skíðasnjór !

Fékk póst í gær frá gönguskíðafélaginu Ulli þar sem boðað var að snjóað hefði svo hressilega í Bláfjöllum á föstudag að mögulegt væri að opna 2 km hring á leirunni við stólalyftuna í Suðurgili.  Snjórinn er vissulega snemma á ferðinni þetta haustið og hann er ekkert á förum næstu dagana ef mið er tekið af veðurspá, frekar að það bæti á.

Á Akureyri fóru skíðagöngumenn af stað strax um síðustu helgi.  27. september var fyrsta æfingin hjá gönguskíðafólki í Skíðafélagi Akureyrar í Hlíðarfjalli.  Sigurgeir Svavarsson þjálfari tók þessa mynd af sprækum strákum fyrsta opnunardaginn. 

September var endasleppur

Nýliðinn september var tiltölulega hlýr en síðustu dagana gaf mánuðurinn mjög eftir hvað hitafar áhrærir. Í Reykjavík var meðalhitinn 1°C yfir meðallagi, þ.e. 8,4°C. Framan af mánuðinum var  hlýtt og stefndi lengi vel í það að september 2009 kæmist í tölu allra hlýjustu mánaðanna í sögu mælinga.  Ef við skoðum meðalhitann á hverjum degi má sjá að eftir mjög góðan kafla fyrsta þriðjunginn, tekur að falla undan fæti.  Síðustu 5 til 6 dagana kastar hins vegar tólfunum og má segja að straumhvörf verði um 24 eða  25. september.  Þá kólnaði til muna, í stað þess að milt loft léki um landið úr suðri og suðvestri, snerist til norðvestlægrar og vestlægrar vindáttar og kólnaði  til mikilla muna. 

Í yfirliti Veðurstofunnar fyrir sept. 2009 segir að úrkoma hafi aðeins verið í ríflegu meðaltali sem þykir heldur klént eftir rigningar undanfarina ára á þessum tíma um landið sunnanvert.

Slæm aksturskilyrði á fjallvegum

Heyrðum af erfiðleikum í nótt m.a. yfir Hellisheiðina.  Það hefur snjóað talsvert en aftur náð að blota.  Ekki þýðir að tauta neitt um það að veturinn sé heldur snemma á ferðinni.  Svona er þetta bara þetta árið.  Kuldahvirfill norðurskautsins hefur verið helst til nálægur okkur í haust og því stutt í mjög kalt loft.

Lægð myndaðist í þessu ástandi á Grænlandshafi, hún dýpkar nú hratt um leið og hún dregur inn í sig kaldara loftið úr norðri og vestri. Lægðin er nú alveg ofan í landsteinunum hér suðvesturundan og henni fylgir talsvert mikil úrkoma.  Það hlýnar suðvestantil á landinu í bili. Lægðin fer til austurs þegar líður á daginn og í kjölfarið snýst til hvassrar NA-áttar og fyrstir, líka á láglendi.  Hlutirnir gerast svo hratt að ekki er víst að vegir á láglendi nái að þorna alminnilega og því myndast hálka.  Krapi mun fljótt hlaupa í stokk.

Spákortið gildir kl. 15 í dag, er HIRLAM og fengið af Brunni VÍ.

Margir eru á faraldsfæti og hér er veðurspá með hugleiðingum um líkleg akstursskilyrði  á nokkrum fjallvegum fram á kvöldið (gert kl. 08:30):

Hellisheiði:
Slydda og hiti 0-2°C fram yfir hádegi.  Frá kl. ca. 15 til 20 má aftur gera ráð fyrir snjókomu og skafrenningi.  Það hvessir af NA og skyggni verður lélegt og akstursskilyrði slæm. Einnig í Þrengslum.  Birtir upp í kvöld.

Fróðárheiði og Vatnaleið:
Talsverð ofankoma ofantil á þeim fjallvegum.  Blotar þó líklega á Vatnaleið um tíma.  NA 15-20 m/s eftir hádegi, aftur kólnandi og hríð og lítið skyggni.

Brattabrekka:
Slydduhragglandi eða blaut snjókoma í dag.  Talsvert úrkomumagn í dag.  Kólnar aftur upp úr hádegi og þá dimm hríð með NA-átt.  Lagast talsvert á bilinu frá kl. 17-19 og éljagangur fram á kvöld.

Holtavörðuheiði:
Snjómugga meira og minna í allan dag.  A- og NA 15-18 m/s eftir hádegi og lélegt skyggni.

Á Steingrímsfjarðarheiði, Ennishálsi, Klettshálsi, Kleifaheiði, og Hálfdán má gera ráð fyrir dimmri ofanhríð og vaxandi NA-átt eftir því sem líður á daginn.  Dregur úr snjókomu eftir kl. 15, en þá skafrenningur.  Frostmarkshæðin almennt séð um 200-300 m á Vestfjörðum.

Vatnsskarð og Þverárfjall:  Éljagangur og blint annað veifið.  Hvessir undir kvöldið.

Vinsælar veðurfréttir

Það kemur mér ekki á óvart að veðurfréttir skuli vera það efni í sjónvarpi sem mest er horft á.  Í Morgunblaðinu í dag er greint frá fjölmiðlakönnun  Capacent-Gallup.  Ný tækni þar sem fólk gengur með tæki á sér sem nemur sjálfvirkt nálæga útsendingu sjónvarps.    Áður fyrr var í könnunum sem þessum fréttir og veður gjarnan mælt saman og því fékkst ekki raunhæf mæling á veðurfréttunum.

Í vikunni 7. til 13. sept. horfði yfir fjórðungur landsmanna á veðurfréttir sjónvarps, fleiri en á nokkurt annað efni Sjónvarpsins.  Á Stöð 2 nýtur veðrið líka mikilla vindælda (12,2%), en fréttirnar mælast þó með meira áhorf þar.

Sjónvarpsveðrið hefur tekið hægfara breytingum til batnaðar síðustu árin.  Fyrst eftir að Kastljósið kom fram á sjónarsviðið var af dagskrárstjórum Sjónvarps lögð á það áhersla að veðrið væri fyrir í dagskránni, skyggði á Kastljósið og fjöldi manna mundi skipta um stöð á meðan veður væri í loftinu.  Því var þeim tilmælum beint til veðurfræðinganna að ljúka sér nú af í snarhasti og bíða með allar útskýringar þar til  eftir fréttirnar kl. 22 (sem er ömurlegur tími ef horft er til þjónustuhlutverks).  Vægi fyrri veðurfréttatímans hefur hins vegar verið að aukast upp á síðkastið, kannski vegna þess einmitt að mælingarnar hafa sýnt fram á vinsældir efnisins.  Nú er Kastljósið, sjálft akkeri Sjónvarps, komið undir veðurfréttirnar í áhorfi.  Leiða má að því líkur að áhorfið á Kastljósið væri talsvert minna ef væri ekki fyrir vinsælan dagskrárlið strax á undan !!

Á Íslandi erum við mjög háð veðri, það hefur lítið breyst, þó svo að vægi veðurháðra atvinnuvega, s.s. sjómennsku og landbúnaðar hafi farið minnkandi.  Þessir mikilvægu atvinnuvegir hafa líka tekið breytingum og tæknin önnur en áður.  Það hefur samfélagið einnig gert, en við höfum áhuga á veðri á annan hátt, m.a. vegna samgangna innanlands.  Fólk er á faraldsfæti landshlutanna á milli, útivera hefur aukist, fólk gengur á fjöll og ferðast um landið.

Á fjölmiðlunum starfar slæðingur af fólki sem er tamt að halda því fram að umfjöllun um veður sé gamaldags; að veðrið höfði sífellt minna til fólks. Það held ég einmitt að sé rangt mat og könnunin staðfestir hið gagnstæða. Sjálfur sé ég það og finn m.a. hér á veðurblogginu og eins þegar ég var fastagestur í morgunútvarpi Rásar 2 hvað umfjöllun um veðrið  hefur einmitt breiða skírskotun út í samfélagið.

Langtímaspá í vaskinn

18. september spáði ég því að svipuð tíð mundi haldast a.m.k. til 10. okt.  Það verður einfaldlega að viðurkennast góðfúslega að þessari spá má sturta niður og ljóst er að hún mun alls ekki ganga eftir.

Þetta var skrifað þá:

"Þegar rýnt er  í horfur næstu vikna kemur fram  eindregnari tilhneiging en oft áður. Hún er í  þá veru að  svipuð tíð  haldist til ca. 10 okt  ef ekki lengur.  Ef frá er talið nokkuð eindregið N-skot á þriðjudag eftir helgi er að sjá ríkjandi vindáttir af S- og SV með SA-áttar ívafi."

Þegar rýnt er betur í það hvað það var nákvæmlega sem fór úrskeiðis, staldrar maður við sl. föstudag 25. sept. (sjá veðurkortið).  Þá fór enn ein lægðin yfir landið.  Þessi var reyndar meiri og kröftugri, en þær sem verið höfðu dagana á undan.  Vanmatið fólst m.a. í því hve voldugur og áhrifamikill kuldinn í norðvestri var orðinn og í stað þess að næsta lægð kæmi í slóð hinnar fyrri með regni og mildu lofti, náði kaldi loftmassinn í norðvestri yfirhöndinni og lægðabrautin færðist til suðurs.

Langtímaspár eru engin hægðarleikur enda veðrið í eðli sínu óreiðukennt.  Oft veltir lítil þúfa þungu hlassi í þessu tilliti, og  spár 10 til 20 daga fram í tímann eru hvað  raunhæfastar þegar annað hvort er lítið um að vera eða  þegar lofthringrásin er stöðug og mikið þarf til þess að breyta ríkjandi ástandi.   M.ö.o. allt meiriháttar uppbrot eða breytingar úr einu ástandi í annað er illa fyrirséð, lengra fram í tímann en þessi hefðbundu daglegu reiknilíkön ráða við, oftast 4 til 8 dagar.  

Óvenju kalt á landinu

Í heiðríkjunni í gærkvöldi og nótt mældist sums staðar nokkurt frost.  Það kemur fyrir síðustu dagana í september að frostið verði meira en bara vægt næturfrost.  Það á við nú og hjálpar snjóþekjan á hálendinu og fjöllum til við að auka enn frekar á útgeislun. Mér sýnist meira að segja að mögulega hafi verið kuldinn í nótt verið á einhverjum stöðum meiri en áður hefur mælst í september.  Sjálfvirki mælirinn á Hæli í Hreppum sýndi þannig -8°C snemma í morgun.  Árið 1954 voru miklir kuldar síðustu vikuna í september (sjá frásögn Sigurðar Þórs Guðjónssonar hér).  Þá mældist hitinn  á  Hæli -6,6°C  í tvígang.  Við bíðum eftir niðurstöðu kvikasilfursmælisins á Hæli og hvort lágmarkið sé það sama og sjálfvirka nemans. Á Hæli hefur hitinn verið mældur daglega frá 1928.

Á Hveravöllum virðist mér að frost hafi farið í rétt tæpar 10°C í gærkvöldi.  Þar  hefur mest mælst -12,1°C í september (1973).  Mælingar  þar eru tiltækar frá 1965. 

Ljósmynd af Hæli í Gnúpverjahreppi:  Sigurður Bogi Sævarsson 

 

Tunglmynd - með þeim fallegri

Eftir að létti til í dag á mest öllu landinu sést glöggt hvað víða snjóaði í fjöll á landinu.  Þessi MODIS-mynd úr Terra tunglinu var tekin kl. 13:05 (28. september.)  Á Vestfjörðum er víða aðeins bláströndin sem er auð og eins eru drættirnir afar skarpir á Norðurlandi. Fæst stöðuvatna ef þá nokkur eru enn komin á ís og því skera vötn og lón  mjög úr snævi þöktu landinu.  Á Reykjanesi eru skýjabólstrar á ferðinni, en ekki snjóhula í fjöllum og eins er skýjað norðaustantil.  Rauða bandvíddin greinir einmitt snjó frá skýjum.  Takið líka eftir skýjabólstrunum úti af Vestfjörðum og Húnaflóa sem raða sér í einfalda röð.  Sams kona band er inni á Breiðafirði.  Hef ekki hugmynd um hvað þessu veldur.  Vindurinn er  reyndar ákaflega hægur  og  mögulega blása hægir vindar þarna samsíða, en í gagnstæða stefnu og það mundi þá ýti undir uppstreymi og þar með myndun línulegra skýjabólstra.

Viðbót:  Bolli galdramaður á Veðurstofunni hefur lagað myndina til og rétt af á þessari slóð.  Afbragð m.a. fyrir þá sem vilja nota fegurðina sem skjámynd. 

Misvinda í éljaloftinu

Það var einkennandi fyrir veðrið í gær laugardag, hvað vindur rauk mikið upp um leið og élin fóru yfir.  Á veturna þegar útsynningséljaloft er yfir suðvestanlands kannast menn vel við það hvað hvessir oft með éljunum, en lægir síðan á milli.  Mér fannst þetta einkar áberandi nú, það hvein í öllu og gnauðaði með hryðjunum.  Vindmælirinn á Reykjavíkurflugvelli sýnir mjög vel þegar élin fór hjá.  Tindarnir í vindhviðum tákna umferð hvers þeirra fyrir sig.  Hviðurnar mældust allt að 24 m/s og meðalvindurinn 15-16 m/s.  Athygli vekur á til jafnaðar var vindurinn þó þetta 10-12 m/s í allan gærdag.  Vindritið gefur líka til kynna hvernig éljaveðrið koðnaði niður í nótt.