Hugleiðingar um kríuna, lundann og sandsílið

Ég hef lengi ætlað að fjalla aðeins um hörmungarnar sama gengið hafa yfir afkomu lundans og kríunnar.  Svipað er ástatt með ýmsa aðra fuglastofna sem eiga það sammerkt að sækja fæðu til sjávar eins og sílamáva og annarra bjargfugla en lunda, en lát þá liggja á milli hluta hér.  Á svæðinu frá Breiðafirði suður og austur um á Hornafjörð er sandsíli uppistaða fæðu kríunnar og lundans.  Í kaldari sjónum fyrir norðan og austan er fæðan fjölbreyttari og ástand varps ekki jafn slæmt samkvæmt fréttum sem þaðan berast.

Böndin beinast eðlilega mjög að sandsílinu, en í greinaflokki Morgunblaðsins um áhrif veðurfarsbreytinga fyrr í þessum mánuði var athuglisverð samantekt um afkomubrest sandsílisins undanfarin ár.  Þar var m.a. rætt við félagana  Val Bogason og Kristján Lilliendal á Hafrannsóknastofnun sem sinnt hafa mælingum og rannsóknum á sandsíli.  Í máli þeirra kom m.a. fram að nýliðun hafi brugðist að mestu frá 2005 (þá merkjanlega skárra 2007).  Klak sandsílis er mjög viðkvæmt fyrir umhverfisbreytingum að vetrarlagi.  Breytingar á sjávarhita að vetrarlagi getur flýtt eða þá seinkað klaki og þar með haft áhrif á nýliðun.   Ýmsar tilgátur eru uppi um mögulegar ástæður hnignunar sandílisins frá 2005 og þeir Valur og Kristján álíta að margir þættir geti virkað saman.  Ein hugmynd sem haldið hefur verið á lofti er sú að makríllinn sem ekki sást hér áður á landgrunninu fyrir sunnan land, éti sandsílið í miklum mæli. Nýjar rannsóknir Hafró benda til þess að svo sé ekki.  Hins vegar þurfum við kannski frekar að hafa áhyggjur af því ef makríllinn er að taka til sín loðnuseiði í ríkum mæli.

Kríuungar þurfa nokkur sandsíli á dag til að vaxa og dafna.  Krían flýgur ferð eftir ferð á haf út og kemur með eitt síli í senn sem hún ber í ungann.  Snemma í  júlí 2008 var ég á ferðalagi í Staðarsveitinni á Snæfellsnesi. Hún var ófögur sjónin sem þar blasti við í stóra krívarpinu niður af bænum Görðum. Ungar lágu dauðir eins og hráviði hvar sem litið var.  Vissulega voru þeir fleiri sem voru á lífi, en þessi sjón líður ekki svo auðveldlega úr minni. Freydís Vigfúsdóttir doktorsnemi í dýravistfræði hefur stundað rannsóknir á kríuvörpunum á Snæfellsnesi.  Að hennar sögn hafa um 90 % af ungum í stóru vörpunum þar drepist. 

Hvað lundann áhrærir virðist varpið vera með ágætum í nokkrum lykilbyggðum norðanlands, s.s. í Grímsey, Drangey og í Vigur í Ísafjarðardjúpiu.  Erpur Snær Hansen á Náttúrufræðistofu Suðurlands í Vestmannaeyjum hefur farið fyrir leiðangri um landið til að kanna lundavarp í ár.  Hann segir í viðtali við Morgunblaðið 24. júní sl.að algert hrun sé í Breiðafirði svo ekki sé talað um Vestmannaeyjar. Menn tóku eftir því fyrst sumarið 2005 í Eyjum að lundinn var að koma í holu sína með næringarlitla sænál, en af henni þrífst pysjan illa eða alls ekki.  Lundamyndin er úr Ingólfshöfða 2005.  Ljósmyndarinn, Kjartan Pétur Sigðurðsson náði þá "prófastinum" með fullan gogginn af sandsíli. 

Stóra spurningin er þessi:  Hvernig stendur á bresti í sandsílastofninun frá árinu 2005 ?  Sandsílið er ekki nytjað og því má útiloka áhrif veiða.  Lífríki hafsins er flókið og þó við teljum okkur vita ýmislegt, vantar mjög mikið upp á skilning og þekkingu á visfræði sjávar. Hvernig breytingar á sjávarhita og framboði næringarefna hafa áhrif á frumframleiðsluna og áfram hver nærir hvern í hinu stóra samspili lífríkisins í sjónum þar sem hver er sjálfum sér næstur í orðsins fyllstu merkingu.  

Það er vitað að sjávarhiti hefur hækkað umtalsvert hér við land frá því skömmu fyrir aldamótin, ekki síst á það við um vetrarhitann. Böndin hljóta því að beinast að hlýnun sjávar fyrir sunnan land og einhverjar óljósar myndir eru á lofti um sumar og sumar með mislukkuðu varpi lundans á hlýja tímabilinu 1930-1960.  En hvernig hækkandi hiti sjávar veldur bresti í klaki sandsílisins vitum við lítið um.  Ef orsakasamhengi er til staðar er það ekki enn að fullu þekkt.

Við getum leikið okkur að getgátum og velt endalaust vöngum yfir mögulegum orsökum hruns sandsílastofnsins, en við þurfum rannsóknir og aftur rannsóknir.  Lífríki hafsins og einstakra tegunda stjórnast af ótal mörgum þáttum. Loftslagið og breytingar þess er einn. Sveiflur í sjávarhita á lengri tímakvarða en örfá ár, ná að raska því sem kalla má jafnvægisástand.  Miklu skiptir að við öflum aukinnar þekkingar á samspili umhverfis og lifríkis í sjónum hér við land.  Eins það sem Hafró kallar fjölstofnarannsóknir, þ.e. samspilið á milli tegunda og hvernig orkan eða næringin færist upp fæðupíramídan.   

Í glænýju riti Hafrannsóknastofnunar  nr. 158; Þættir úr vistfræði sjávar 2010 er birt athyglisvert línurit um langtímabreytingar í framleiðslu átu (dýrasvifs) á Selvogsbankasniði suðvestur af landinu. Greinilegar eru nokkuð háttbundnar sveiflur í framboði á átu.  Lágmark var haustið 2004 og síðan hefur framboð verið að aukast heldur til 2010. Rauði ferillinn er 5 ára meðaltal.  Þessi 8-10 ára sveifla í framboði á átu er skýrð á eftirfarandi hátt:

"Rannsóknir Hafrannsóknastofnunarinnar hafa sýnt að þessar sveiflur eru í samræmi við langtímasveiflur átu í öllu norðanverðu Atlantshafi. Það bendir til þess að breytileikinn í átumagni stjórnist að verulegu leyti af hnattrænum þáttum, líklegast tengdum veðurfari, sem hafa áhrif á víðáttumiklu svæði."

Þessi niðurstaða skilur mann eftir dálítið í lausu lofti og maður veltir því óneitanlega fyrir sér hvert orsakasamhengið sé ? Enn og aftur verður manni ljóst að við vitum  einfaldlega enn of lítið, þó svo að stóra myndin skýrist hægt og bítandi í áranna rás.  Hægt að er að slá fram einhverjum sennilegum skýringum á hinu og þessu, en vandaðar mælingar og rannsóknir eru það eina sem geta fært okkur bitastæða þekkingu á þessum sviðum. 

Læt hér fylgja að lokum mat Þóris N. Kjartanssonar í Vík, en Þórir er einn þeirra sem fylgjast náið með breytingum á umhverfi sínu: 

"Ég hef aldrei skilið þetta tal um að sandsílið sé horfið vegna hlýnunar sjávar.  Eins og þú bendir á er sjávarhitinn líklega varla nokkuð meiri en hann var  í lok hlýindaáratuganna 1930-60.  Það var einmitt upp úr 1960 sem ég fór að fylgjast með lundanum hér í kringum Vík og þá voru slík ókjör af honum að fæstir myndu trúa nema þeir sem muna þessa tíma.  Litlu seinna fór svo krían að taka hér heima  og fjölgaði sér með ólíkindum enda nóg að bíta og brenna þá. Svo hélt ég að sandsílið væri ekki svo mikill kaldsjávarfiskur enda fullt af því miklu sunnar en hér.   Þetta vandamál  á sér líka lengri aðdraganda en flestir virðast halda.  Ég fór að taka eftir því að það var farið að þrengjast í búi kríu og lunda hér á mínu svæði fyrir c.a. 15 árum síðan." 

Þórir lætur þessi ummæli falla sem athugasemd við skrif Kristins Péturssonar hér og eru í samræmi við frásögn Sæmundar Kristjánssonar á Rifi á Snæfellsnesi; "Maður man ekki að það misfærust vörp svona eins og fór að gerast eftir 1990.  Þá hafi líklega tvisvar komið fyrir að sílin væru af óheppilegri stærð.  Eftir 2005 urðu stóráföll nánast áviss viðburður" (Morgunblaðið 8. júní 2011). 

Athugasemdir

[Höskuldur Búi Jónsson, 29.6.2011 kl. 11:30]

Hvað með veiðarfæri - hafa t.d. veiðarfæri sem dregin eru eftir botninum áhrif á sandsílin?

[Jón Kristjánsson, 29.6.2011 kl. 17:06]

Sæll Einar
Góðar pælingar en umræðan minnir mig á þegar verið var að skýra sveiflur í laxastofnum með breytingum á sólblettum. Það næsta sem menn komast undir yfirborð sjávar er að kenna makrílnum um en það er leyfilegt vegna þess að hann er útrásarvíkingur, flýjandi fæðuskort heima fyrir.
Þá er það snurvoðin. Sílislaust er í Færeyjum en þar er aldrei notuð snurvoð og lítið um dregin veiðarfæri á grunnsævi. Óhemju veiði var af sandsíli í Norðursjó meðan skítfiskveiðin var stunduð á fullu. Það hvarf svo upp úr 2000 og var ofveiði kennt um, gamalli ofveiði n.b. Allt fylltist svo af síli í Norðursjó fyrir 3 árum, öllum að óvörum, þannig að 400 þúsund tonna kvóti náðist ekki vegna skipaskorts.
Það vantar alveg í umræðuna að svo mikið sem minnast á öflugustu afræningjana, ýsuna og þorskinn. Það er mótfasi á ýsugegnd og sandsíli bæði í Norðursjó og Færeyjum. Hér heima kviknaði óhemja af ýsu um og eftir 2000 og, - sílið hvarf í kjölfarið. Tilviljun?
Ýsan étur sílið upp úr botninum á eggjastigi og fyrsta ári, hún þefar það uppi niðri í sandinum, þegar það svo fer upp í sjó taka þorskurinn, ufsinn og allir hinir óvinirnir við. Við höfum verið að vernda smáfisk í áratugi, byggja upp stofnana með því að veiða bæði þorsk og ýsu mjög "létt". Nýlega kom svo út skýrla eftir ÓKP hjá Hafró þar sem sagt er að fæðuskortur hafi staðið þorskinum fyrir þrifum frá 1995 a.m.k. Hljótt hefur verið um skýrsluna því niðurstöðurnar eru í andstöðu við uppbyggingarstefnuna.
Ef þú lest um sílið í Fiskunum (bls. 292) eftir Bjarna Sæm, muntu sjá að skýringar Kristjáns Lilliendahl o. fl. eru tóm steypa, þó ekki nema vegna þess að sandsílið hrygnir í kring um allt land "frá sumarmálum til jóla .. gæti stafað af því að sílin hrygni tvisvar á ári sbr. síldina" segir sá ágæti Bjarni, sem þeir á Skúlagötunni skírðu skipið eftir. Þá hlýtur þroski ætisins einnig að fara eftir hitastiginu.
Nei það má ekki ýja að því að fiskstofnar okkar séu vanveiddir og éti upp allt sem að kjafti kemur. Auðveldara er að segja að það "vanti" síli. Dýfa svo hendinni í sjóinn og segja með tilþrifum: "Mikið assgoti er hann heitur"!
Bendi þér einnig á; http://www.mmedia.is/~jonkr/lodna/lodna.html - umfjöllun um sílisskort og fugladauða í rauntíma.
Með góðri kveðju.

[Árni Gunnarsson, 29.6.2011 kl. 21:51]

Í guðsbænum gáðu nú að þér Jón minn. Þú verður að muna hversu viðkvæm þau eru þessi blóm þarna á Hafró.

[Jón Steinar Ragnarsson, 29.6.2011 kl. 23:59]

Ég held nú að Jón hafi margt ef ekki allt til síns máls. Er ekki vert að hlusta á hann eða veltur afkoma landsins á akademískum heiðri, þráhyggju og stolti? Sjómenn hafa verið í hrópandi konflikt við Hafró frá upphafi. Mennirnir sem eru á svæðinu.  Er það ekki vitnisburður um að það sé eitthvað mikið að hjá þessari stofnun?  Ef þetta eru vísindi, þá er hómópatía vísindi, segi ég.

[Jón Steinar Ragnarsson, 30.6.2011 kl. 00:07]

Samkvæmt niðurstöðum þessara "vísindamanna" þá hafa þeir gefist upp á vísindum og á að finna orsökina.  "Hnattræn áhrif" er þeirra exit frá þessu í fullkominni uppgjöf. Case closed.  Það kemur ekki til greina að játa vanmátt sinn og hlusta á aðrar raddir og kenningar, sem ekki er ungað út í þunglyndislegu og stoðnuðu skrifræði hafró. þeir þurfa þess ekki á meðan þeir fá tékkinn sinn um hver mánaðamót.

Hvernig væri að einkavæða þessa stofnun og fá bl+oðið til að renna. Fá alvöru metnað og alvöru vísindamenn?

[Jón Steinar Ragnarsson, 30.6.2011 kl. 00:13]

Alvöru vísindi rannsaka umhverfið og gera observasjónir. Fólk er hluti af þessu umhverfi og sjómenn sérstaklega í þessu tilfelli. Það er nefnilega eiginleiki allra manna að gera observasjónir og draga ályktanir. Ekki síst þeir sem eiga alla afkomu sína undir þeim. Þeir eru vakandi og sofandi að rýa í gögnin og þeir eru að koma með miklu skynsamlegri hypotesur heldur en hálfgildings metafýsísk uppgjöf fiskifræðinganna býður uppá.

Sú spurnning vaknar hreinlega hvort fiskifræðingar séu að skaða lífríkið. Geri það að minni kenningu. Ef sú er raunin...hvað gerir maður þá?

[Sigurður Þór Guðjónsson, 30.6.2011 kl. 00:55]

Hvað þá með veðurfræðinga? Er ekki bara best að láta sjómenn og bændur um að spá veðrinu úr því að eir eiga allt undir því? Án þess ég nenni að deila um það eða gera veður út af því læt ég mér fátt um finnast þann vísindafjandskap sem kemur fram hér í athugasemdunum eða hæfni þeirra sem ''eru á svæðinu'' fram fyir vísindamenn.