Sjávarhiti við landið á ágætu róli

Alltaf gaman að skoða kort sem sýna yfirborðshita sjávar og ekki síst frávik frá meðalhita.  Það sem hér er sýnt er fengið frá stofnunni NCOF sem er í tengslum við bresku veðurstofuna, Met Office. 

Kortið sýnir hitann vikuna 4. til 11. mars og er upplýsingum safnað með fjarkönnun þ.e. frá gervitunglum.  Meðaltalið sem miðað er við er sagt vera frá árunum 1985-2001.  

Sjá má fyrir utan svalan strandsjó alveg við landið er hiti meira og minna yfir meðallagi og sérstaklega suðvesturundan.  Margt fleira athyglisvert má sjá.  Í fyrsta lagi er svalt í Norðursjónum (reyndar Eystrasaltinu líka).  Kaldur veturinn hefur þarna náð að kæla yfirborðssjóinn. Sama er í Mexíkóflóa og áberandi kalt frávik við Flórída.  Síðan kemur frá munstur á stórum kvarða sem er í beinu samhengi við veðráttuna í vetur. Á sama tíma og hlýtt er þvert yfir Atlantshafið frá Afríku og vestur úr er annað álíka belti sem er kalt þar norður af.  Veik Azoreyjahæðin í vetur, eða kannski ætti að segja að hún hafi verið meira og minna víðsfjarri, leiðir til þess að vinddrifnir straumar geta tekið nokkrum breytingum, styrkst eða veikst eftir atvikum.  Þannig hefur austanáttin við Afríkustrendur verið minni, en hún leiðir til þess að kaldur djúpsjór streymir upp sunnan við Kanaríeyjar og þar um slóðir. Hlýsjórinn berst sömuleiðis ekki í eins ríkum mæli inn í Mexíkóflóa svo og fær hann ekki sömu útbreiðslu til norðurs þar sem SV-staðvindarnir hafa greinilega verið hægari á ríkjandi svæðum sínum þar sem kalda frávikið er hvað stærst á miðju N-Atlantshafi.

Golfstraumurinn er sem betur fer á sínum stað og sést besta á smákvarðafrávikunum suður af Nýfundnalandi.  Stóra jákvæða hitafrávikið á Labradorhafi vestan Grænlands vekur líka athygli.  Þetta er á svæðum hins svallkalda Labradorstraums.

Að loknum vetri þar sem meginhringrás loftsins beggja vegna Atlantshafsins riðlaðist meira og minna, má alveg velta því upp hvort áhrifin á hafstrauma og þar með varmahag einstakra hafsvæða komi ekki fram í veðráttunni. Þá er ég ekki endilega bara að tala um tíðina í vor og sumar, heldur hvort einmitt frávik af þessu umfangi og stærðargráðu geti ekki haft áhrif á lengri tímakvarða, ára- eða jafnvel áratuga ?

Hér er tengill á síðu NOCF

 

Hitaröð fyrir Grænlandsjökul

Í tengslum við sjávarborðshækkun og bráðnun jökulíss Grænlands hefur nýleg tilbúin hitaröð alveg frá 1840 fyrir Grænlandsjökul fengið nokkra umræðu.

Jason Box í Byrd Polar Research Center við háskólann í Ohio hefur ásamt öðrum sett saman langtímahitaröð sem sýna á hitafrávik á Grænlandsjökli svona heilt yfir. Grunnur hennar eru vitanlega tiltækar hitamælingar, en staðbundu veðurfarslíkani hefur líka verið beitt svo langt sem sú tækni nær til að endurskapa meðalhita. 

En niðurstaða Box og félaga sem birt var í Journal of Climate seint á síðasta ári, er engu að síður nokkuð athyglisverð.  Skörp hlýnun á milli 1920 og 1930 er í takt við það sem hér var að gerast í hitafari á sama tíma. Kaldi kaflinn sem hófst upp úr 1960 er líka í ágætu samræmi við svipað niðursveiflu á Íslandi og þannig mætti áfram telja.  Ógurlegur vetrarkuldi á níunda áratug 19. aldar var líka hér á landi, og útslagið jafnvel enn meira.

Það eru nokkur atriði á þessari athyglisverðu mynd sem ég vil gera að umtalsefni.

1. Efahyggjumenn um loftslagsbreytingar af manna völdum hafa látið nokkuð með það m.a. út frá þessari mynd að Grænland hafi hlýnað meira og hraðar snemma á síðustu öld en á allra síðustu áratugum, sem dragi úr trúverðugleika þess að hlýnun af mannavöldum sé jafn mikil og af er látið.  Vel má sjá að hækkun vor- og vetrarhitans leggur mest til aukningarinnar snemma á 20. öldinni.  Hækkun hita á þeim árstímum eru utan við leysingartímann og skiptir því í raun ekki máli þegar bráðnunin er annars vegar.   Annars hafa gagnrýnendur nokkuð til síns máls í þessum efnum því náttúrulegar sveiflur okkar slóða á 30-50 ára fresti geta hæglega yfirskyggt lengri tíma (hægfara) sveiflur. 

2. Sveiflurnar í meðalsumarhitanum á milli tímabila eru ótrúlega lítilfjörlegar í samanburði við aðrar árstíðir.  Þekkt er hér á norðurslóðum að breytileiki hita í gráðum talið er minni að sumrinu en annars gerist, en það breytir því ekki að sveiflan frá köldu tímabili til þess sem hlýtt telst er um og innan við 1°C.  Ef við álítum sem svo að þessi gögn endurspegli ríkjandi ástand hvers tíma þokkalega og eru lýsandi fyrir hitafar jökulsins í heild, er bráðnun af völdum leysingar að sumrinu sem rekja má beint til lofthitans e.t.v. minni en almennt er talið.

3. Hausthitinn hækkar á síðustu áratugum og hann rís fyrr en bæði vetrar- og vorhiti.  Hækkaður hiti að hausti gæti bent til þess að leysingatíminn sé heldur lengri en áður var og það hafi áhrif til aukinnar bráðnunar jafnvel þó hita að sumri sýni minni sveiflu.  Hafa ber í huga að leysing jökulíss á sér líka stað í miklum mæli við sólgeislun.  Þá skiptir skýjafar og sót í yfirborðsísnum (t.d. frá mengun) talsverðu þegar meta skal bráðnun. 

4. Hiti uppi á Grænlandsjöklinum er í nánum tengslum við háloftahitann, nánar tiltekið í 700 hPa fletinum.  Þar sem ákveðið samræmi er á milli hitabreytinga á Grænlandsjökli og á Íslandi má ætla að hitafarið hér á landi og þá sérstaklega vetrar- og vorhitinn ráðist af verulegu leyti af háloftkulda yfir Grænlandi.  Það eru í sjálfu sér engin ný sannindi, en fróðlegt engu að síður að sjá þau koma nokkuð skýrt fram á þessum hitalínuritum þeirra Box og félaga.   

Mispillinn að verða allaufgaður í Tómasarhaganum

Var á röltinu í vesturbæ Reykjavíkur undir kvöld í gær á meðan beðið var eftir Háskólabíó.  Tók eftir því að í garði einum við Tómasarhaga var mispill nærri því allaufgaður.  Á þessum stað virðist vera sæmilega  skjólsælt og runnarnir liggja vel við lágri vetrarsólinni.

Svipað er væntanlega einnig ástatt víðar í borginni, s.s. í Laugardalnum og í Fossvogi.  Ef þessi tíð helst næstu tvær vikurnar má gera ráð fyrir því að grasblettir taki að grænka, páskalijur koma upp og snemmbúnar tjártegundir bruma og jafnvel laufgast.  Jarðvegshitamælingar við Veðurstofuna sýn svo ekki verður um villst að frost í jörðu er sama sem ekkert. Það eru því öll skilyrði til þess að gróður taki við sér svo fremi að tíðn haldist.

Það hefur verið talsverð ósamkvæmni í 5-10 daga spám að undanförnu.  Ýmist er spá nokkuð eindregnum hlýindum með S- og SA-átt og vætu, eða að vindur snúist til A- og NA-áttar um og upp úr miðri vikunni með bjartvirði.  Þessháttar veðurlag er ekki sérlega hagstætt gróuðurframvindu í görðum eins og gefur að skilja. Næturfrost fylgja slíkri tíð og mikil hitasveifla dags og nætur.  En það er kaldur N-blásturinn sem samt er hvimleiðastur þegar vorgróður er annars vegar.  Ekkert því líkt er að sjá í spánum a.m.k. fram yfir næstu helgi. 

Ef einhver lumar á nýjum myndum af laufguðum runnum/trjám væri gaman að miðla slíkum !

Langur frostakafli

Tíðarfarið að þennan veturinn, sérstaklega í löndunum í kringum okkur, hefur sums staðar leitt til þess að sótt hefur verið að eldgömlum veðurmetum.

Í bænum Sveg á  Jamtalandi í Svíþjóð, var þannig slegið met frá upphafi mælinga þar árið 1875.  Um er að ræða lengsta tímabil án hláku, þ.e. hita yfir frostmarki.  Þennan veturinn fór hiti aldrei yfir frostmark dagana 13. desember til 4. mars. Það gera 84 dagar með samfellt frost. 

Venjan er sú á þessum slóðum í mið- og norður-Svíþjóð að þó kalt geti verið í veðri að þá hafi SV-vindurinn af hafi  kominn yfir fjöllin vinninginn stöku daga yfir veturinn.  Nægjanlega snörp gola til að bægja kalda loftinu frá um tíma.  Þennan veturinn hefur SV-áttin með milt Atlantshafsloftið ekki náð sér upp, varla í eitt einasta skipti frá því í haust.  Því hefur kalda loftið setið "óáreitt" yfir víðáttum í grennd við Sveg og reyndar meira og minna um alla N-Skandinavíu þennan veturinn. 

CO2 - framtíðin í okkar höndum

Má til með að berja mér aðeins á brjóst. Þá er það komið út þemahefti Námsgangastofnunar um loftlagsbreytingar og hugsað er fyrir unglingastig grunnskólans.  Ekkert námsefni á íslensku hefur verið aðgengilegt grunnskólanemum um loftslagsmál og veðurfarsbreytingar og vona ég að þetta hefti geti komið að gagni.   Eins og gefur að skilja var talsvert legið yfir textanum, hann má ekki vera of langur og útskýringar helst á lipru og einföldu máli og vel valdar myndir og teikningar til stuðnings.

Hugmynd mín alveg frá upphafi var sú að varpa ljósi á sveiflur í veðurfari jafnhliða loftslagsbreytingum af völdum auknum gróðurhúsaáhrifum. Námsgagnastofnun tók vel í þá nálgun frá upphafi og samstarf okkar gekk afskaplega vel.  Sá stakkur var sniðinn að láta hverja opnu standa sjálfstætt, að á hverri þeirra væri ákveðið umfjöllunarefni, sem raðaðist nokkuð eðlilega frá upphafi til loka þemaheftisins.

Teiknararnir hjá PORT-hönnun, þau Edda og Kári, eiga stóran þátt í því hversu vel hefur tekist til.  Efnið lifnar við í höndum þeirra og útlitshönnun og teikningar líkjast ekki neinu sem maður hefur séð til þessa í námsbók hérlendis.  

Opna úr bókinni hér að neðan er af kynningarsíðu Námsgagnastofnunar og þess má geta að þemaheftið CO2 er hluti námsefnis um loftslagsbreytingar sem efnt var til í samvinnu Námsgagnastofnunar og umhverfisráðuneytisins.  M.a. hefur verið þýdd kennslumynd um gróðurhúsaáhrif og loftslagsbreytingar. 

 

 

Framsetning á spá - til fyrirmyndar

Danska Veðurstofan tilkynnti í dag að nú sé búið að útfæra spákerfi þeirra sem kallast byvær og er ein tegund staðspáa fyrir þorp og bæi á Grænlandi.

Sjálfur fer ég ekkert í grafgötur með það að framsetning Dana á spágögnum næstu tvo dagana  er hvergi skýrari og auðskiljalegri heldur en í þessu kerfi.  Spágögnin eru kalmansíuð fyrir a.m.k. bróðurpart þessara staða og því einu skrefi ofar í gæðum en þegar spágögnin er tekin beint úr líkaninu.

Það er ekki síst það að tímaupplausnin skuli vera 3 tímar, táknin efst eru skýr og góður greinarmunur birtu og myrkurs.  Dægursveifla hitans kemur vel fram svo og úrkoma, upphaf hennar og endir sé um samfellda úrkomu að ræða.  Þá er spáð styrki mestu vindhviðu ofan á meðalvindinum, en ekki hef ég á takteinum þá aðferð sem beitt er við að reikna hviðuna.  Ein og gefur að skilja er vindhviðan annars eðlis undir háum Grænlandsjöklinunum heldur en á flatlendi Sjálands og Jótlands. 

Mér hefur þótt vanta hjá Veðurstofunni frekari þróun á staðspánum sem þar eru, en frá stóru breytingunum sem gerðar voru á vefnum 2006 (ef mig misminnir ekki).  Ekkert er því tæknilega til fyrirstöðu að auka tímaupplausn og framsetningu, notendum til enn frekari hagsbóta. 

Hér að neðan er kort sem sýnir þá staði á Grænlandi þar sem hægt er að fá þessar staðspár.

Góuþrælsveðrið 1685

Í dálki Morgunblaðsins; þetta gerðist.... í dag má lesa litla klausu um Góuþrælsveðrið 9. mars 1685. Álitið er að í þessum illviðri einu hafi farist um 136 menn, flestir í sjóróðrum.  Veturinn sjálfur var kallaður mannskaðavetur og átti Góuþrælsveðrið eins og gefur að skilja mestan þátt í þeirri nafngift, en talið er að 19 skipstapar hafi orðið allt þetta ár.

Þennan afdrifaríka dag týndust  fjórir teinæringar frá Vestmannaeyjum og með þeim 52 menn, 11 manns fórust á báti frá Eyrarbakka og sjö skip fórust sem gerð voru út frá Stafnesi og þrjú frá Garði.   Sagt er í umfjöllun um þetta ár í Árferði á Íslandi í 1.000 ár eftir Þorvald Thoroddsen að 47 lík hefði rekið á land í Garði og Miðnesi og jarðsett voru við Útskálakirkju tveimur dögum eftir skipskaðann mikla. Þá fórst einnig skip norður í landi þennan dag sem gert var úr frá Tjörnesi og einnig urðu sex menn úti í Reykjadal í Þingeyjarsýslu. 

Hið ógurlega veður sem um ræðir var útsynningsrosi, eða suðvestanillviðri.  Ýmislegt bendir til þess að veðrið hafi skollið skyndilega á, að lægð hafi myndast í jökulköldu lofti yfir Grænlandshafi.  Hún hafi síðan dýpkað hratt, farið um Grænlandssund eða þess vegna yfir landið norðvestanvert og valdið snöggu vestanskoti norðanlands. Þetta er vitanlega tilgáta mín, en ef um hefðbundið útsynningsveður hefði verið að ræða í kjölfar SA-áttar með snjókomu eða blota verður að teljast ólíklegt að bátarnir hefðu yfir höfuð róið.  Vísast hefur verið gott veður að morgni og SV eða V-veður skyndilega brostið á.  Mörg dæmi eru um slík óveður, jafnvel með mannsköðum suðvestanlands  einmitt á þessum árstíma. 

En maður staldrar aðeins við dagsetninguna 9. mars, sem þá var sagður vera góuþræll, þ.e. síðasti dagur góunnar. Yfirleitt er nú góuþrællinn á almanakinu um eða rétt fyrir vorjafndægur. Þá verður að hafa í huga að þegar þetta gerðist 1685 var júlíanska tímatalið í gildi hér á landi.  Árið 1700 var hið gregoríanska innleitt og kom 28. nóvember í stað 17. nóvember. Var það gert til að vinna upp skekkjuna sem hafði safnast upp (sjá nánar hér).  Ef mér misreiknast ekki hefur 9. mars 1685 samsvarað 20. mars miðað við  gang himintunglanna. 

Veturinn 1685 kom hafís á einmánuði (fljótlega í kjölfar mannskaðans) og lá allt til höfuðdags eða loka ágúst nyrðra.  Skip, einkum frönsk brotnuðu í ísnum og "skipverjar lentu miklum hrakningum en komust sumir til lands kvaldir og kaldir af hungri og frostum" eins og þar segir. Veturinn áður var hins vegar nefndur hlutaveturinn mikli.  Fiskafli var þá frábær um kringum allt land, "svo menn mundi ei aðra eins hluti og í Breiðafirði barst fiskurinn svo á land á góu og þorra að eigi varð borið hjá sumum".

Ekki er því furða að loknum metvetri við öflunar fanga að vermenn hafi sótt sjóinn stíft þann næsta með von um skjótfengin afla. Góuþrælsveðrið á miðri vetrarvertíðinni gerði hins vegar stórfelldan usla, skipstapar ofan á alla þá sem fórust þennan dag.  

xxxxxxx

Sigurður Þór Guðjónsson hefur safnað saman á aðgengilegan hátt annálslýsingum á veðri og tíðarfari og í listanum hans hér er sér skjal um árið 1685. 

Bjarni Jónsson málaði bátinn hér að ofan, en Bjarni gerði á sinni tíð fjölda verka af bátum og sjósókn fyrri tíma. Neðri teikningin er fengin af vef menningarsetursins að Útskálum. 

Nú rignir drjúgt í Grundarfirði

Milt og rakt loft er yfir landinu þennan föstudaginn og leysingin er drjúg.  Fyrir vestan land kúra hægfara kuldaskil sem þó þokast í átttina til landsins.  Frá þessu öllu rignir, en hvergi þó meira en á Snæfellsnesi, við innanverðan Breiðafjörð og á sunnanverðum Vestfjörðum.

Í Grundarfirði byrjaði úrhellið að ráði um kl. 6 í morgun og síðan þá (til hádegis) hefur hellirignt í orðsins fyllstu merkingu.  Ekki oft  sér maður úrkomuákefðina fara yfir 10 mm/klst og enn sjaldnar í einhvern tíma að ráði.  En í Grundarfirði hefur ákefðin verið þetta 13-14 mm/klst í allan morgunn og lætur nærri að uppundir 70 mm hafi mælst á um 6 tímum.  Og það sem meira er, það lítur ekki út fyrir að það fari að stytta upp fyrr en í nótt.  Er erfitt á ég að trú því að þetta mikil ákefð haldist alveg fram á kvöldið.

Spákortið af Brunni VÍ og gildir kl. 12 í dag sýnir þessa stöðu nokkuð glöggt.

Afbrigðilegur vetur í N-Evrópu

Í Skandinavíu og norðanverðri Evrópu þótti veturinn með kaldasta móti og sums staðar meiri snjór en menn eiga að venjast.  Veturinn í veðurbókum margra á norðurhveli endar 28. febrúar.  Við á Íslandi teljum hins vegar með réttu mars til vetrarmánaða og í veðurfarsyfirliti er veturinn því mánuði lengur hér en annars.

Í S-Svíþjóð gáfu mælingar til kynna að ekki hefði verið þar kaldara frá 1963.  Á landsvísu er þetta kaldasti vetur frá 1987.  Veturinn þótti snjóþungur í S-Svíþjóð og víða voru sett snjódýptarmet, um og yfir 100 sm t.d. á Gautalandi við Gautaborg og þar um slóðir.

Í Danmörku var meðalhiti vetrarins -1,5°C eða 2,0 stigum undir meðallagi.  Kaldasti veturinn frá 1996 og sá 17. í röð kaldra vetra frá upphafi mælinga 1875.  Meðalhiti þessara þriggja mánaða var um -1,5°C heilt yfir landið.  Þetta er vissulega kalt og í samanburði við Reykjavík sýnist mér í fljótu bragði að í um þrjú skipti á síðustu 50-60 árum hafi verið álíka kalt samanlagt þessa sömu mánuði. 

Í Noregi þótti hitinn líka lágur og reiknaður vera um 2,5 stigum undir meðallagi og það gerir veturinn þann 11. kaldasti frá árinu 1900. Á vesturströnd Noregs hafa menn nokkrar áhyggjur af vatnsforða hinna fjölmörgu vatnsaflsvirkjana sem þar er að finna. Stólað er mjög á ríkulega vetrarúrkomuna í rekstri þessara stöðva, en í ár reyndist hún vera aðeins 28% af meðallagi og hefur aldrei verið minni. 

"Austan fjalla" í Noregi, við Osló og þar um slóðir hefur á sama tíma verið fremur snjóþungt, þótt úrkoma hefi verið langt undir meðallagi.  Þar var eftir því tekið hvað frostið var viðvarandi og kom nánast ekki þíða frá því á í byrjun desember og fram undir lok febrúar.  Norðar og reyndar í allri N-Skandinavíu þótti tíðarfarið hins vegar ekki vera eins afbrigðilegt.  Þar hefur t.a.m. oft orðið mun kaldara en nú.

Víðar í N-Evrópu var tíðarfarið með nokkrum ólíkindum, en hafa verður í huga að fólk flest var orðið nokkuð vant hinum ríkjandi mildu vetrum síðustu 15 árin eða svo. Í Hollandi segir veðurstofan þar í landi að veturinn hafi verið sá kaldasti frá 1979 og í S-Englandi hefur ekki verið snjóþyngra frá 1982 og ekki kaldar í 31 ár. 

Og hver skyldi svo vera ástæða þessarar köldu og og snjóþungu tíðar ?  Í raun er hægt að kenna veðurfarið einu afdrifaríku atrið að mestu.  Nefnilega því að Azoreyjahæðin hefur ekki haldið sig á réttum slóðum í vetur.  Eins og ætla má af heiti þessa fyrirbæris er alla jafn háþrýstisvæði á Atlantshafi með miðju nærri Azoreyjum úti af Portúgal.  Vitanlega er á legu hennar og umfangi ýmiskonar breytileiki eins og gefur að skilja. Þetta gríðarmikla háþrýstisvæði hefur mikið að segja um allan lægðagang austur yfir Atlantshafið og beinir það mildu og röku lofti af hafi með SV-vindum inn yfir norðanverða Evrópu og ekki síst er úrkomusamt norður með allri V-strönd Noregs og eins hér á landi.  Hæðin góða hefur lengst af í vetur verið á hálfgerðu flandri.  Í fyrsta lagi hefur meðallega hennar verið bæði sunnar og vestar á Atlantshafi og stundum hefur hún klofnað upp í tvö eða fleiri smærri kerfi og jafnvel skotið kryppu hingað norður eftir, yfir sunnanvert Grænland og Ísland, eins og var raunin lengi í janúar. 

Myndirnar eru fengnar af síðum SMHI og DMI og ljósmyndari hraustu konunnar í ísbaðinu í Danmörku er Jens Hjortkjær.    Veðurfræðingurinn er óþekktur en veðurkortið sýnir engu að síður Azoreyjahæðina á góðum degi þegar hún ræður ríkjum á N-Atlantshafi. 

Svellkalt á Héraði

Við sem fórum út í slabbið og slydduhraglandann í morgun suðvestanlands í hita nærri +1°C eigum kannski erfitt með að trúa því að á sama tíma var frostið 21 stig á Egilsstaðaflugvelli.  En það var nú engu að síður raunin kl. 09 í morgun.

Norðaustan- og austanlands hefur verið kyrrt og bjart síðustu tvo til þrjá sólarhringana og snævi þakið yfirborðið kólnað rækilega.  Hitahvarf við jörð er staðreynd á Héraði og reyndar víðar til landsins austan- og norðaustantil.  Þannig fór frostið í 23 stig við Mývatn.  Ekki þarf nema tiltölulega hæga gola til að blanda upp loftinu við jörð og við það minnkar frostið til mikilla muna.

Myndin er af Skriðuklaustrií "vetrarbúningi" og fengin af vefnum east.is