Hafísinn í utanverðum Húnaflóa á radarmynd

Á meðfylgjandi mynd sem tekin var í gærkvöldi (16. jan)  kl. 22:59 sést hafísinn afar vel inni á Húnaflóa.  Öllu heldur jaðar hans, sem kemur vel fram á þessum tegundum mynda, ratsjármynda.

Ratsjármyndir eru á örbylgjusviðinu og í eru í mikilli upplausn eða um 25m.  Þær eru  óháðar birtu og skýjahulu og það sem kemur fram er í raun hversu slétt eða úfið yfirborðið er. Nokkuð þéttar hafísspangir eru því vel greinilegar frá opnum og gát´öttum eða úfnum sjónum.

Ísinn hefur síðustu daga verið að færa sig upp á skaftið og virðist hann nú berast ákveðið inn Húnaflóa. Enn er ísátt, þ.e. vindurinn er vestlægur.  Á þriðjudag er hins vegar spáð ákveðinni SA-átt, sem ætti að halda ísnum í skefjum.  Heppilegt að ekki sé N-átt í kortunum um þessar mundir og þegar svona er ástatt. 

Eins og oft áður sendi Ingibjörg Jónsdóttir mér þessa mynd.

Kuldarnir í Evrópu og Norður-Atlantshafssveiflan

Ástæða þess að kalt hefur verið í N-Evrópu og á Bretlandseyjum frá því snemma í desember er ekki  vegna þess að virkni sólar er óvenju lítil um þessar mundir (lítið um sólbletti).  Heldur ekki vegna þess að hlýnun jarðar af mannavöldum er komin í "pásu".  Tíðarfarið verður heldur ekki skýrt með háttbundinni ca 30 ára sveiflu í N-Kyrrahafi eins og minnst var á í fyrri pistli.

Endurteknar stíflur í hringrás loftsins umhverfis jörðina frá vestri til austurs hafa orsakað það að milt og rakt Atlantshafsloftið hefur ekki náð að berast inn yfir meginland Evrópu.  Þess í stað hefur svellkalt meginlandsloft úr austri haft yfirhöndina.  Í stað ríkjandi SV-áttar verður A-áttin ofan á.    Stíflur þessar eru alvanalegar og eiga stóran þátt í miklum breytileika veðráttunnar á okkar slóðum.  Mjög langar bylgjur í vestanstreymi loftsins eiga það til að ofrísa með þeirri afleiðingu að heittemprað loft berst langt norður á bóginn og kalt að sama skapi til suðurs.  Þegar þetta hefur einu sinni gerst, oftast af hreinni tilviljun, er tilhneigingin sú að slíkt endurtaki sig, stundum aftur og aftur í þann mund sem vestanstreymið virðist vera að ná sér eðlilega á strik. Í stífluðu streymi við Atlantshafið að vetri til á milda loftið það til að berast norður til Grænlands og stundum einnig að verulegu leyti hingað til Íslands á meðan meginland Evrópu norðan Alpa  er allt svellkalt.  Þegar aftur á móti vestanstreymið er öflugt með tilheyrandi djúpum lægðum "sem renna sinn eðlilega veg" er oft fimbulkuldi vestantil á Grænlandi á meðan milt og rakt loftið af Atlantshafinu flæðir lengst inn í A-Evrópu.  

Þetta tvípóla einkenni er einmitt  Norður-Atlantshafssveiflan, líka þekkt undir skammstöfuninni NAO.  Mælikvarði á hana er einfaldur.  Loftþrýstingsmunur á milli Azoreyja og Íslands gefur til kynna styrk vestanáttarinnar.  Þegar hann er neikvæður er slíkt oft til vitnis um stíflur í loftstraumnum. Það ástand hefur varað samfellt frá því snemma í desember eins og meðfylgjandi súlurit sýnir glöggt.  Spá næstu 10 daga (að ofan) gefur til kynna að neikvætt útslag á NAO sé heldur á undanhaldi. Í þessari bandarísku spá er NAO yfirfærður á stöðu hálofta í 500 hPa fletinum sem eru í tilviki NAO í ágætu samræmi við þrýstifarið við yfirborð. 

Ef þessi ósköp hefðu ekki dunið yfir einhvern tímann snemma á aðventunni, hefði líkast til ekki gert þessa vetrarveðráttu t.d. á Bretlandi.  Eins og með eldfjöllin okkar sum hver sem sagt að séu komin á tíma, má segja að löngu hafi verið orðið tímabært að fá vetur með alminnilega neikvæðu útslagi á NAO.  Sjá má á súluritinu að ár með jákvæðu sem og neikvæðu útslagi koma dálítið í syrpum með ákveðnum útúrdúrum þó.  Þessar lengritíma sveiflur tengjast aftur AMO (Atlantic Meridional Oscillation) og gerð var að umtalsefni sl. haust hér. Samhengi þessara sveiflna í hafi og lofti og samspil þeirra er að mínu mati eitt merkilegasta rannsóknarefni sem veðurfræðingar og loftslagsfræðingar fást við um þessar mundir.

En aftur að NAO, Norðuratlandshafssveiflunni.  Hún er síður en svo nýuppgötvuð.  Á 18.öld þegar Litla-Ísöldin var í algleymi, jöklar æddu hér fram og landfastur hafís var hversdagsleiki tíðafarsins þá sá dansk/norskur trúboði og prestur, Hans Egede Saabye að veðurfar á Grænlandi virtist vera í mótfasa við tíðarfarið heima í Danmörku.  Hans Egede sagði frá þessu í dagbókum sínum og í lýsingu sinni á náttúrufari Grænlands 1818.    Um svipað leyti, eða heldur fyrr var prentuð í Þýskalandi tafla unnin upp úr veðurdagbókum m.a. frá Þýskalandi og Grænlandi þar sem athygli var vakin á þessum sömu atriðum.

Dæmi eru frá árinu 1709 þegar veturinn þótti sérlega mildu á V-Grænlandi á sama tíma og veturinn var með afbrigðum kaldur í Þýskalandi.  1756 var hið gagnstæða, ákaflega blíður vetur í Þýskalandi, en frosthörkur með harða móti á Grænlandi.

Gaman er að sjá hvað íslenskar heimildir segja um þessa tvo vetur.  Þorvaldur Thoroddsen segir Árferði á Íslandi um veturinn 1709."Góðviðrishláka á nýársdag.  Vetur upp þaðan allgóður hvarvetna með hægum frostum og án jarðbanna...Vorið gott frá sumarmálum og snemmgróið." Og um veturinn 1756: "Sá vetur var mjög harður frá nýári, helst fyrir norðan og austan land með kaföldum, frostum og umhleypingum, fannkomum miklum og jarðbönnum, og hlánaði aldrei til krossmessu [þ.e. 3.maí]. "

Þessa tvo tilteknu vetur virðist Ísland frekar hafa  fylgt Grænlandi en meginlandi Evrópu.  Hvað hitafarið varðar erum við mitt á milli eins og meðfylgjandi kort sýnir um fylgni hita við NAO. Ekki fer á milli mála að V-Grænland og N-Evrópa eru andstæðir pólar hvað hitafar varðar og hér er sérstaklega miðað við des til feb. 

Þegar Norðuratlastshafssveiflan er í neikvæðum fasa er líklegast að hér sé á sama tíma annað hvort með afbrigðum hlýtt (stöðugar S-áttir) eða kalt (heimskautaloft með N-átt.) Á því eru ýmis tilbrigði og frávik sem gaman væri að fjalla sérstaklega um. En mun erfiðar hefur reynst að tengja hitafar hér við NAO heldur en í t.d. á Grænlandi.  Það er betra samband aftur á móti við úrkomu, svo ekki sé talað um vind eða tíðni storma sem stendur í sambandi við lágan meðalloftþrýsting, sem er aftur forsenda fyrir jákvæðum fasa á NAO.  

 

 

Tveir snúðar, sykursætir þann 15. kl. 15:15.

Þessi skemmtilega tunglmynd er frá því um miðjan dag, í dag föstudag.  Tvær smálægðir voru þá undan landi, önnur suðvesturundan og hin úti fyrir Suðausturlandi.  Umhverfis báðar þessar lægðir eru litlir sætir snúðar sem hringa sig um miðjurnar.

Sýn sem þessa sér maður af og til en sjaldan þannig að lægðirnar séu nokkuð líkar að umfangi og báðar á braut, nánast eins og þær séu í kapphlaupi norður yfir landið. 

Í kjölfar þeirra léttir til í nótt og frystir við jörð. Myndast þá stórvarasöm glerhálka víða um land. Það verður svona á milli lægða, eins og stundum er sagt, því önnur til og hún sameinuð er væntanleg á morgun með myndarlegum úrkomuskilum, rigningu og leysingu um land allt.  

Myndin er fengin af vef Veðurstofu Íslands. 

Kuldakastið í Evrópu og umræðan um loftslagsbreytingar

Enn er hún farin af stað efasemdaumræðan um loftslagsbreytingar af mannavöldum um leið og gerir kuldakast á fjölmennum svæðum Vesturlanda.  Ég lái það engum að spurt sé hinnar klassísku spurningar;- hvað varð nú um loftslagshlýindin þegar skolfið er úr kulda í London eða Washington. 

Sjálfur þreytist ég seint á því að benda á lítið gildi sveiflna innan ársins eða á milli ára í veðurfari heimsins þegar kemur að leitni til langs tíma.  Svo ekki sé talað um svæðisbundin frávik í hita sem eiga sér oftast systur ekki svo langt frá með öfugu formerki.  Eins og nú þegar frekar kalt hefur verið um hávetur á ákveðnum svæðum í Evrópu á meðan hlýrra hefur verið við Vestur-Grænland og stórum hluta Kanada og eins austur í Síberíu.

Í Þessari umræðu er gjarnan öllu blandað saman og hrært duglega í. Á meðan sumir álíta öll möguleg frávik frá norminu í veðri stefni okkur sitt á hvað inn í hlýskeið eða ísöld eru aðrir sem horfa á hlutina með  víðara sjónarhorni og horfa á sveiflurnar sem koma og fara á ára- eða áratuga fresti og tengja við loftslagsbreytingar af mannavöldum.  Þeirra kjörorð er gjarnan; "það er ekkert nýtt undir sólinni, við höfum séð þetta allt áður"  Og hafa nokkuð til síns máls.  Sú hlýnun jarðar sem varð á 20. öldinni rúmast að mestu innan þess breytieika sem við þekkjum og alfarið ef horft er til sveiflna sem verða á milli jökulskeiða og ísalda í jarðsögunni.

Eitt af því sem haldið hefur verið fram undanfarna daga er það að síðustu 30 til 35 ár hafi ríkt hlýskeið á jörðinni, í það minnsta á norðurhveli. En nú stefni aftur niður á við.  Loftslagshlýnunin tekur sér hlé næstu 30 árin eða svo kuldinn í Evrópu til marks um það.  Þarna er vitanlega átt við hina svokölluðu Kyrrahafssveiflu (PDO). Um er að ræða þekkta sveiflu í hringrás og straumakerfi norðurhluta Kyrrahafsins.  Línuritið sýnir hvernig þessi ákveðni vísir hefur sveiflast. Fjallað var nánar um PDO í pistli í sumar sem leið.  Það er rétt að margt bendir til þess að við séum á leið í neikvætt útslag PDO næstu árin (þó svo að sú þróun í þá veru sem hóst 2008 virðist a.m.k. tímabundið hafa stöðvast !). Það er líka rétt að það leiðir til ívið lægri hita á hnattræna vísu þar sem áhrifin ná til víðáttumikilla svæða á Kyrrahafinu og beggja vegna þess.  Hins vegar er það allt að því þvæla að halda því fam að kuldarnir í Evrópu séu af þessum völdum.   Lítum betur á málið.  NOAA býður upp á ansi gott tól sem gerir kleyft að reikna út fylgni ýmissa loftslagsvísa við hinar og þessar sveiflur með samræmdum gögnum allt frá 1946.

Þegar skoðuð er fylgni Kyrrahafssveiflunnar við hitafar að vetrinum, des-feb, (myndin til vinstri). kemur ýmislegt fróðlegt í ljós. Mikil fylgni er við hita í N-Ameríku og á Kyrrahafinu og tveir gagnstæðir pólar koma fram.  Hér á okkar slóðum við norðanvert Atlantshaf er lítil fylgni, einna helst að hún sé öfug.  Það þýðir í raun að séum við á leið í neikvæðan fasa PDO (með lækkun meðalhita jarðar), er fylgnin frekar í þá áttina að hér hlýni lítið eitt.  Fylgnin er þó lítil og ómarktæk og segir það helst að Kyrrahafssveiflan hefur lítil sem engin áhrif á hitafar á okkar slóðum. Gögnin ná að mestu heilum hring í þessari sveiflu.

Skoðum þrýstifrávikin og færum okkur upp í 500 hPa flötin. (mynd til hægri). Þá kemur fram svipað tveggja póla munstur yfir N-Ameríku og Kyrrahafi og staðfestir í raun að PDO snýst um tilfærslu á megin veðurkerfum, þar með ríkjandi vindur sem aftur hefur áhrif á hafstrauma og varmaflutning. Veikt útslag nær austur til Grænlands, en síðan ekki söguna meir.

Það eru með öðrum orðum aðrir þættir valdir að frekar óvenjulegu veðurfari hér við N-Atlantshafið en Kyrrahafssveiflan, sem að sögn færir okkur nýtt "kuldaskeið" næstu 30 árin.  Hér er nærtækast að líta til Norður-Atlantshafssveiflunnar þekktu (NAO).  Hún er lágtíðnisveifla og getur skipt um formerki á nokkrum vikum. Hún hefur einmitt verið í sterkum neikvæðum fasa frá því í byrjun desember.

Meira um þátt NAO í kuldum Evrópu og hlýindum á Grænlandi í næsta pistli.   

Hafísinn á korti frá Landhelgisgæslunni

Frá því fyrir áramót hefur ísjaðarinn verið að færast nær landi úti fyrir Vestfjörðum.  Ástæðuna má fyrst og fremst rekja til óhagstæðra vinda, þ.e. SV-átt og reyndar áttleysu framan af eins og rætt var um hér þann 4. jan.

Landhelgisgæslan sendi þyrlu í dag vestur í ískönnun og flaug hún meðfram ísröndinni á þeim kafla þar sem hann er næstu landi.  Meðfylgjandi kort er riss eftir það flug frá Gæslunni og sótti ég það á hafíssíðu Ingibjargar Jónsdóttur. Veðurstofan gefur líka úr kort og birtir hafístilkynningar. 

Víst er ísinn nærri og það ræðst af vindafari næstu daga og vikna hvað gerist.  Eindreginni SV-átt er spáð á morgun og fram á þriðjudag, en þá eru breytingar líklegar.  Verði vindur þá norðanstæður, annað hvor hánorðan eða norðvestanstæður, væri ísinn ekki lengi að  að ná landi við Horn og Straumnes.  Það gerist vart í þessari lotu því A-lægur vindur er líklegri og hann nær, fái hann að blása óáreittur í nokkra daga, að losa um stífluna og hrekja ísinn fjár landi.  

Annars vorum við Óli Þór Árnason veðurfræðingur að ræða um ísinn uppi á Veðurstofu fyrir helgi. Óli Þór, sem kominn er af nafntoguðum sjósóknurum norðanlands, sagði að fullyrt væri að þegar ísinn næði inn í Reykjafjarðarál á utanverðum Húnaflóa, væru straumar þar þannig að þá ræki hann hratt inn allan Húnaflóa.  Vitanlega spilar vindafarið þarna líka inn í.  Með öðrum orðum þarf ekki svo mjög að hafa áhyggjur af því að hafís verði til verulegra vandræða fyrr en hans verður vart á Reykjafjarðarál.   Til nánari glöggvunar er Reykjafjarðaráll nærri þeim stað eða skammt út undan þar sem stafurinn -n- sleppir í staðarheitinu Horn á korti Landhelgisgæslunnar.   

Litadýrð á himni á Akureyri

Ég er staddur á Akureyri og hún var tilkomumikil sjónin undir sólsetur þegar við blöstu hátt á vesturhimninum þessi föngulegu glitský.  Myndin er fengin að láni hjá Jóni Inga Cæsarssyni Akureyringi og ljósmyndara. 

Eins og fram kemur á fróðleiksgrein Veðurstofunnar um tilurð glitskýja eru þau ekki eiginleg ský.  Heldur kristallar efnasambanda sem þéttast í þoku hátt upp í heiðhvolfinu, í um 15-30 km hæð.  Glitskýin myndast þegar mjög kalt verður í þessari hæð, og er kuldinn þarna uppi forsenda þéttingarinnar.  Það þarf að vera um 70 til 90 stiga frost.  Oftast er ekki alveg svo kalt, en forsendur eru helst um hávetur, sín hvorumegin vetrarsólhvarfanna í desember og fram eftir janúar.

Veðurkortið hér sýnir kuldann í 30 hPa þrýstifletinum sem er í rúmlega 20 km hæð. Sjá má að hitinn var um -80°C í dag (gildistími korts 9. jan kl.00) og kaldasti kjarninn er staðsettur hér norðurundan. (sjá slóð hér) Hlýindin hér niðri og í veðrahvolfinu eru því ekki í neinu samhengi við kuldann þarna uppi.  Rannsóknir hafa þrátt fyrir það  leitt í ljós ýmis tengsl hringrásar heiðhvolfs við veðrahvolfið. Séu þessi spákort fyrir 30 hPa skoðuð má glögglega sjá að kalt verður áfram í þessari hæð næstu daga og því talsverðar líkur á að aftur sjáist til glitskýja skömmu eftir birtingu eða um  sólsetur.

Snævi þakið Bretland

Það er heldur sjaldséð sjón að sjá Bretland nánast allt snævi þakið úr gervitungli eins og meðfylgjandi mynd sýnir vel.  Henni er að sjálfsögðu flaggað á BBC og höfð til marks um það hvað vetrarríkið er mikið og alls engin ástæða er að draga úr.

Annars er merkilegt að sjá hvað vetrarkuldi og snjókoma sem stendur í um vikutíma eða lengur nær að draga fljótt þróttinn úr samfélaginu. Samgöngur raskast, sem og flutningar. Fólk kemst ekki til vinnu sinnar eða í skóla.  Grunngerð samfélagsins er einfaldlega ekki skipulögð til að takast á við veðurfar sem þetta.  Þó gerist það með vissu millibili að heilmikill vetur hellist yfir Bretlandseyjar, þó miklu oftar verði Englendingar varla varir við vetrarveðráttu sum árin.

Veturnir 1963 og 1947 eru stundum teknir sem viðmiðun um harða vetrarveðráttu á Bretlandseyjum.  Fyrir nokkru fjallaði ég um kalda veturinn 1947, sem var hreint út sagt skelfilegur. Þá var mest vetrarríkið heldur seinna eða í febrúar og Bretar lentu í miklum vandræðum þegar kolaflutningar stöðvuðust næstum.  Lestir komust ekki og skip frusu í ám og skipaskurðum.  Sjá hér.

 

Sannkallaður kuldastaður

Gamli koparnámubærinn Röros í Suður Þrændalögum er æði merkilegur staður.  Ekki eingöngu fyrir þá sök að vera útnefndur til heimsminja UNESCO, heldur líka fyrir þá sök að vera mesti kuldastaður Noregs að vetrinum sunnan heimskautsbaugs, rétt eins og Jóhann Grétar Kröyer Gizurarson hefur nefnt í athugasemd hér.

Röros er á svipaðri breiddargráðu og Reykjavík, litlu sunnar ef eitthvað er .  Bærinn liggur í dalverpi í um 620 metra hæð.  Ekki er óalgengt að í stillum verði frostið í Röraas um 20 til 30 stigum svo dögum ef ekki vikum skiptir.  Lestin frá Osló til Þrándheims liggur einmitt um þennan annálaða bæ sem er Norðmönnum afar kær, ekki síst fyrir andstæður í hita vetrar og sumars. Í nótt segir yr.no að frostið hafi farið í rúm 40 stig í Röros, en nú sé ég í kvöld að frostið er  heldur harðara, eða 41, 7°C.  Langt er þó í metið á þessum stað sem er -50,3°C frá því í janúar 1914.

Röros stendur jafnfætis að þessu leyti bæjunum lengst inni í Finnmörk nyrst í Noreg, s.s. eins og Kautokeino. Frægt var í álíka kuldakafla 1987 þegar myndin Veiviseren var tekin upp á þeim slóðum og Helgi Skúlason sem fór með eitt helsta  hlutverkið sagði að töku- og leikaraliðið hefði hlýjað sér í frystigámum á staðnum.  Þar var frostið þó ekki nema 18 stig á meðan það hélst langtímum saman í um 40 stigum úti fyrir.  

Myndin að ofan er fengin af yr.no

Hér er stikla úr hinni kuldalegu Samamynd Niels Gaup, Veiviseren og tilnefnd var til Óskars sem besta erlenda myndin.  Helgi Skúlason kemur þar við sögu. 

Hitakort frá MetOffice

Breska Veðurstofan, MetOffice lét BBC neðangreint frávikakort í té.  Það sýnir frávik hita síðustu vikuna í desember frá meðaltali 1971-2000.  Kort eins og þetta er ógerningur að útbúa nema að bera saman tölvugreiningar á veðri á hverjum stað.  Strjálir ferningarnir tákna síðan aðgengilegar mælingar á hita á hverjum stað.

Helstu drættir koma fram. Þannig má sjá að kalt hefur verið á Bretlandseyjum og í Skandinavíu, en ekki í líkingu við það hve kaldara var en í meðalári austur í Síberíu og áfram til suðausturs til Kína og þar um slóðir.   Ívið kaldara var á Íslandi, en sjá má að mun hlýrra var um suðvestanvert Grænland og mjög hlýtt á Labrador og eins austan hafs í N-Afríku og við Svartahaf og þar austurúr. 

Það sem af er nýári hefur svipað munstur haldist a.m.k. hvað varðar norðurhvelið eða vetrarhvel jarðar. 

 

Frostlaust á Hornbjargsvita

Meðfylgjandi veðurkort frá Veðurstofu Íslands sýnir miðju hæðar yfir landinu í morgun, 5. jan kl. 09.  Landið sjálft er kalt og útgeislun mikil í því bjartviðri sem verið hefur.  Á dögum sem þessum þegar ekki blæs er eins og úthafsloftslagið víki um stund fyrir meginlandsloftslagi.  Frostið verður þá talsvert, sérstaklega inn til landsins.  Eins verður hæg landgolan ríkjandi, í stað hafrænunnar sem oftast blæs, a.m.k. yfir einhvern hluta landsins á hverjum tíma.

En vel að merkja sjálft loftið yfir landinu er ekki svo kalt.  Um leið og blása tekur af hafi mun því gera væga leysingu við sjávarsíðuna.  Tók eftir því í morgun kl. 09 að þá var eini staðurinn sem sýndi hita ofan frostmarks, Hornbjargsviti, okkar útvörður mót norðri.  Einnig var frostlaust á Hólum í Dýrafirði og vaflaust víðar í byggð á Vestfjörðum. (ath. að á þessu greiningarkorti er hitatalan í norðvesturhorn hverrar stöðvar- stækkið kortið fyrir smáatriðin !).

Kuldahæðin yfir landinu gerir það að verjum að á Vestfjörðum verður örlítill SV-vindur í lofti sem aftur veldur minniháttar aðstreymi af mildara lofti, eða nóg til þess að pota hitanum upp fyrir frostmark á stöku stað. 

Þó víða hafi verið talsvert frost í nótt og í morgun er það samt ekki tiltakanlega hart, miðað við það sem kannski mætti ætla. Í byggð var kaldast sýndist mér á Þingvöllum eða -19°C og flugvöllurinn á Sauðarkróki mældi mest rúmar -18°C.